Φανταζόμαστε συνήθως τους Οθωμανούς σαν κάτι φανατισμένους μπουνταλάδες, σαν εκπρόσωπους ενός σκοταδισμού που η Ευρώπη -λέει- άφησε πίσω της δυο-τρεις αιώνες τώρα. Τι θα λέγατε αν σας διηγούμουν ιστορίες με άθεους, και μάλιστα του 17ου αιώνα; Να τι γράφει ο Πωλ Ρικώ,[1] παλιός μας γνώριμος (και μάλιστα πάλι σχετικά με, ας πούμε, σέκτες), μετά από πέντε χρόνια υπηρεσία στην αγγλική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης τη δεκαετία του 1660 (και μερικά ακόμα στη Σμύρνη):
Και καθώς είναι σκοπός μας εδώ να περιγράψουμε τις διάφορες θρησκείες μεταξύ των Τούρκων, δεν θα αποκλίνουμε αν αναφέρουμε πόσο έχει εξαπλωθεί ο Αθεϊσμός σε αυτές τις χώρες· και όπως η Λογική διασαφηνίζει κάτι με το αντίθετό του, ή οι ζωγράφοι επιδεικνύουν τη λαμπρότητα των χρωμάτων τους με σκοτεινά σημεία, έτσι και η άρνηση κάθε θρησκείας έχει καλώς τη θέση της στο ίδιο κεφάλαιο με τους διάφορους και διαφορετικούς εκφραστές της.
Τούτοι λοιπόν ονομάζουν τον εαυτό τους μουσερίν, που σημαίνει «Το αληθινό μυστικό είναι σε μας»· και το μυστικό δεν είναι άλλο από την απόλυτη άρνηση της θεότητας, [την πίστη] ότι η φύση ή η αρχή που βρίσκεται έμφυτη σε κάθε μεμονωμένο αντικείμενο οδηγεί την τακτική πορεία που βλέπουμε και θαυμάζουμε· και ότι οι ουρανοί, ο ήλιος, το φεγγάρι και τα άστρα έχουν εκεί την απαρχή τους και από εκεί αντλούν την κίνησή τους, και ότι ο ίδιος ο άνθρωπος μεγαλώνει και μαραίνεται όπως το γρασίδι ή τα λουλούδια.
Είναι περίεργο να σκεφτεί κανείς τι είδους άνθρωποι υποστηρίζουν τέτοιες αρχές στην Κωνσταντινούπολη: οι περισσότεροι είναι καδήδες και άνθρωποι μορφωμένοι στους αραβικούς θρύλους, ενώ άλλοι είναι χριστιανοί εξωμότες, οι οποίοι, γνωρίζοντας την αμαρτία της αποστασίας τους, και επομένως θέλοντας τα πάντα να τελειώνουν με τούτο τον κόσμο [χωρίς μετά θάνατον κρίση], είναι προθυμότατοι να πιστεύουν τέτοιες γνώμες που εξυπηρετούν τις επιθυμίες τους.
Ένα μέλος αυτής της σέχτας, ο Μαχομέτ Εφέντης, πλούσιος και μορφωμένος στις ανατολικές επιστήμες, εκτελέστηκε -θυμάμαι- στα χρόνια μου επειδή με αναίδεια διακήρυξε τις βλασφημίες του αρνούμενος την ύπαρξη θεότητας· είχε το επιχείρημα πως είτε δεν υπήρχε καθόλου Θεός, είτε δεν ήταν και τόσο σοφός όσο τον διακήρυτταν οι διδάσκαλοι, αφού ανεχόταν την ύπαρξη του ίδιου [του Μαχομέτ Εφέντη], του μεγαλύτερου εχθρού της θεϊκής ουσίας που ήρθε ποτέ στον κόσμο. Είναι δε αξιοσημείωτο ότι αυτός ο άνθρωπος θα μπορούσε να είχε σώσει τη ζωή του, ακόμα και αφότου κατηγορήθηκε, αρκεί μόνο να είχε ομολογήσει το σφάλμα του και να είχε υποσχεθεί ότι θα διορθωνόταν στο εξής· εκείνος όμως επέμεινε στις βλασφημίες του, λέγοντας πως αν και ανταμοιβή [στον άλλο κόσμο] δεν υπάρχει, ωστόσο η αγάπη για την αλήθεια τον υποχρέωνε να γίνει μάρτυρας. Πρέπει να ομολογήσω πως μέχρι τότε δεν θα μπορούσα ποτέ να πιστέψω ότι υπήρχε κανονικός αθεϊσμός στον κόσμο, αφού συμπεραίνουμε ότι η αρχή (της ύπαρξης Θεού) αποδεικνύεται από το Φως της Φύσης· είναι όμως τώρα φανερό πόσο πολύ κάποιοι άνθρωποι έχουν σβήσει στις ψυχές τους αυτό το φως.
Ο Ρικώ συνεχίζει γλαφυρά περιγράφοντας πόσο έχει εξαπλωθεί αυτή η θεωρία ακόμα και στο παλάτι και σε διάφορους πασάδες, και ότι όταν κάποιος από αυτούς τους άθεους δέχεται έναν ομοϊδεάτη ξένο γίνεται εξαιρετικά γενναιόδωρος, τον φιλοξενεί παρέχοντάς του στο κρεβάτι «έναν ωραίο σύντροφο όποιου φύλου προτιμά», και τα λοιπά.
Πόσο να πιστέψουμε τον Ρικώ (που σε άλλα σημεία συλλαμβάνεται, όντως, να γράφει κάποιες ανακρίβειες); Ε, να, αυτόν τον Μαχομέτ/Μεχμέτ Εφέντη τον βρίσκουμε και αλλού. Συγκεκριμένα, σε μια μικρή αναφορά του ιστορικού Σιλαχντάρ Μεχμέτ Αγά,[2] ο οποίος αναφέρει τον Λαρί Μεχμέτ Εφέντη, πλούσιο, πρώην ιμάμη στο τζαμί του Μακσούτ Πασά, και γνωστό για τις γνώσεις και την εξυπνάδα του. Ο Λαρί Μεχμέτ κατηγορήθηκε, λέει ο Σιλαχντάρ, ότι αρνιόταν την ανάσταση των νεκρών, τα θρησκευτικά καθήκοντα, την προσευχή και τη νηστεία, καθώς και ότι δεν θεωρούσε την οινοποσία αμάρτημα. Δικάστηκε στις 4 του μήνα Σαμπάν 1075, παναπεί στις 2 Φεβρουαρίου 1665 στο παλάτι του καϊμακάμη της Κωνσταντινούπολης, μπροστά σε πλήθος σοφών και νομομαθών. Και το τέλος του ήταν οικτρό: αφού διαπομπεύθηκε στο Παρμάκ Καπί, εκτελέστηκε την ίδια μέρα.
Τι άλλο βρίσκουμε; Υπάρχει στα αρχεία η καταγραφή της περιουσίας του εκτελεσμένου, στην οποία περιλαμβάνονται «σκόρπια χαρτιά» (να ήταν άραγε σημειώσεις δικές του;) και βιβλία, μερικά γραμμένα «με γράμματα των απίστων» –κάτι που κάνει ένα σπουδαίο ιστορικό, τον Αχμέτ Γιασάρ Οτζάκ, να υποθέσει πως ίσως ήταν εξισλαμισμένος.[3]
Το πιο σημαντικό, ίσως, είναι πως ο Λαρί Μεχμέτ Εφέντης δεν ήταν και τόσο μεμονωμένη περίπτωση –και όχι μόνο επειδή το λέει ο Ρικώ. Εξήντα χρόνια πριν, για την ακρίβεια το 1602, είχε εκτελεστεί κάποιος Νανταζλί Αμπντουραχμάν, ούτε λίγο ούτε πολύ καθηγητής σε ιεροδιδασκαλείο της Κωνσταντινούπολης, με την κατηγορία ότι αρνιόταν την ύπαρξη παράδεισου και κόλασης, όπως και τη Δευτέρα Παρουσία. Δεν πίστευε λέει ούτε στο Ισλάμ ούτε στον χριστιανισμό, παρόλο που σύμφωνα με μια επιστολή του καζασκέρη που τον ανέκρινε φαίνεται να μην αρνείται το ίδιο το Κοράνι.[4] Και αν πηδήξουμε μισό αιώνα μετά τον Λαρί, θα συναντήσουμε κάποιον ανώνυμο χαμηλόβαθμο ιεροκήρυκα, που σύμφωνα με ένα φετβά του σεϊχουλισλάμη (του ανώτατου μουφτή) Αμπντουραχίμ Εφέντη,[5] το 1715 ή 1716, δήλωνε πως «δεν υπάρχει ούτε ουρανός ούτε κόλαση» και πως «ο άνθρωπος μεγαλώνει σαν ένα φυτό και μαραίνεται σαν ένα φυτό». Ακριβώς όπως οι μουσιρίν του Ρικώ δηλαδή.
Σημειώσεις:
[1] Sir Paul Ricaut, The History of the Present State of the Ottoman Empire, containing the Maxims of the Turkish Polity, the most Material Points of the Mahometan Religion, their Sects and Heresies, their Convents and Religious Votaries…, Λονδίνο 1686, σελ. 245-246.
[2] Fındıklılı Silahdâr Mehmet Ağa, Silahdar tarihi, Κωνσταντινούπολη 1928, τ. 1, σελ. 378.
[3] Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler (15.-17. yüzyıllar), Κων/πολη 1998, σελ. 243-248.
[4] Στο ίδιο.
[5] Ekin Tuşalp, “Treating Outlaws and Registering Miscreants in Early Modern Ottoman Society: A Study on the Legal Diagnosis of Deviance in Şeyhülislam Fatwas”, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία, πανεπιστήμιο Sabancı, Κωνσταντινούπολη 2005, σελ. 70.
Ωραίο!
Με παραξένεψε το γαλλότροπο όνομα του Ρικώ και είδα ότι ο πατέρας του ήταν ουγενότος. Αλλά η Βίκη το γράφει με ιγκρέκ, Rycault
Η οποία γαλλική Βίκη γράφει όμως τον πατέρα του ως Ricaut κι έχει και την εξής υποσημείωση: «Ce nom est souvent épelé Ricaut, voire Ricault, en français».
Ωραίος, Δύτη! 🙂
Γεια, και σας μερσώ 🙂 Το δικό μου (φωτοτυπημένο, μη νομίζετε) αντίτυπο γράφει Ricaut. A, να, αυτή η έκδοση. Τέσσερα χρόνια μετά είχε γίνει Rycaut. Και τα λοιπά.
Τσοκ γκιουζέλ Δύτη μας!
«υπάρχει στα αρχεία η καταγραφή της περιουσίας του εκτελεσμένου…»
Κάι μου θυμίζει αυτή η πρόταση τώρα, μα τι να ‘ναι;
Μα κι ο Δυτης δεν εχει τον θεο του! Που παει και τα βρισκει τοσο ωραια θεματα!; 🙂
Ενδιαφέρουσα αντιστροφή κι η χοντροκομμένη («ανατολίτικη») οπτική του ίδιου του Ρικό (το Φως της Φύσης αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού, οι αμαρτωλοί, εξωμότες και άλλοι, δεν θέλουν να υπάρχει Θεός για να μην τιμωρηθούν, κλπ).
Μου άρεσε ιδιαίτερα το ναρκισσιστικό επιχείρημα του Μαχομέτ Εφέντη το οποίο καταδείκνυε ότι ο Θεός δεν είναι δα και τόσο σοφός. 🙂
Πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία Δύτη. Γνώριζα για την ύπαρξη Αράβων λόγιων οι οποίοι έχουν καταγραφεί ως άθεοι (Ibn al-Rawandi), αλλά δεν είχε πάρει κάτι το μάτι μου για Οθωμανούς.
Γειά σου Δύτα, καλοΔύτα.
Υπάρχουν πολλών ειδών αθεϊσμοί στην Ανατολή, αρχίζοντας από την απλοϊκή αγνωσία των Ινδιών μέχρι κάποιες εξαιρετικά λεπτεπίλεπτες υπαρξιακές νοητικές κατασκευές που εξομοιώνουν τη φύση με τον Θεό, δηλαδή απαλείφουν την έννοια του προσωπικού συνειδητού θεού με ατομική βούληση. Ακόμα και ο αντβαϊτικός Ινδουϊσμός που αναγνωρίζει ως απώτατη απαρχή του σύμπαντος το απρόσωπο Μπραμάν (όχι τον Βάχμα της τριανδρίας Βράχμα, Σίβα, Βισνού) είναι μια μορφή αθεΐας. Στα πλαίσια του Ισλάμ αναπτύχθηκαν διάφορες tariqa (Οδοί) με ανάλογες διδασκαλίες, η δε φράση ‘μουσερίν’ είναι ένα συνωμοτικό πασπαρτού, που σιγά σιγά πήρε το στάτους δόγματος. Με άλλα λόγια ο Ρικώ δεν λέει κάτι συνταρακτικό.
Φυσικά οι διάφορες αποκλίσεις θα βγουν από τα ιεροδιδασκαλεία και τις μεντρεσέ γιατί ο υπόλοιπος κόσμος είναι στην πλειονότητά τους, ακόμα και σήμερα, ανίκανοι να κάνουν τέτοιου είδους στοχασμούς.
Σερ Σαρ, καλώς σε βρήκα κι εδώ. Δεν κατάλαβα πού σκοντάφτει ο Ρικώ το να είναι ουγενότος. Γάλλοι δεν ήσαν κι αυτοί; Τα επίθετα που λήγουν σε lt, x και άλλα παρόμοια έχουν προφανή γαλατική προέλευση. Θυμάμαι έναν καθηγητή μου που έλεγε: Je m’ appelle Dussaulx et je me fȃche quand on m’ appelle Dussot. Και πρόφερε το πρώτο ω βαθύ και το άλλο ο απλό.
Geom μήπως σου θυμίζει τις εκτελέσεις πολιτών από τους τριάκοντα;
Λεώνικος
Καλημέρα, χαιρετώ! Όπως καταλαβαίνετε τούτες τις μέρες δεν προλαβαίνω ούτε να φτύσω, όχι να απαντήσω εδώ, οπότε συμπαθάτε με 🙂
Λεώνικε, δεν σκοντάφτει, ίσα-ίσα: γαλλικό όνομα για Άγγλο; Α, ήταν ουγενότος 🙂
Omar Khayyam (1048 – 1131)
«Και θες να πεις ότι
σε κάποιους ηλίθιους πειναλέους και φανατικούς όπως εσύ,
ο Θεός φανέρωσε ένα μυστικό που το αρνήθηκε σε μένα;
Καλά, εντάξει! Πίστευέ το κι αυτό!»
Nομίσματα που πέφτουν
🙂
Για όσους θεωρούν τους απλούς ανθρώπους «ανίκανους να κάνουν τέτοιου είδους [υψηλούς] στοχασμούς», μια πρόχειρη απάντηση θα ήταν να θυμίσουμε το μυλωνά του Γκίντζμπουργκ αλλά και τις ψιλο-αθεϊστικές και λοιπές περίπλοκες δοξασίες που έβρισκε ο Λαντυρί στους χωρικούς των Πυρηναίων του 1300 (στο Μονταγιού) – κι ακόμα κάποια παλιότερα ποστ του Δύτη.
Ευτυχώς οι Ιεροεξεταστές του παλιού καιρού ήταν λιγότερο ελιτιστές από μερικούς σημερινούς προοδευτικούς, και είχαν διαπιστώσει, με κάποια μελαγχολία ίσως, ότι φτωχοί, αγράμματοι, χωριάτες και λοιποί άγριοι είναι ικανοί για σκέψη.
Ακριβώς –αλλά θα με υποχρέωνες αν μου θύμιζες ποια είναι τα παλιότερα ποστ του Δύτη 🙂
Δε θυμάσαι εσύ και θέλεις να θυμάμαι εγώ;! 🙂
[…] στο μπλογκ του Δύτη των Νιπτήρων & μεταφέρει το […]
[…] στο μπλογκ του Δύτη των Νιπτήρων & μεταφέρει το […]
Ωραίος ο R*caut κι ωραία θα ήταν μια μετάφρασή του στα ελληνικά. Οι υστερότερες εκδόσεις που λένε ότι είναι επαυξημένες έχουν όντως κάτι επιπλέον ή όχι;
Να σου πω θα άξιζε τον κόπο να ψάξει κανείς (ίσως), αλλά ποιος να το κάνει;
Υπάρχει ένα πρόσφατο βιβλίο για τον Ρικώ, αλλά δεν το έχω δει, εκεί ίσως να λέει κάτι.
Ακριβό είναι. Έχω, όμως. ένα «φίλο» που το έχει σε πιντιεφ, θα στο στείλω αργότερα. 😉
Α!!! 🙂
Στο έστειλα το βιβλίο. Για όποιον άλλον το θέλει είναι διαθέσιμο εδώ http://we.tl/O9mi64HNDh μέχρι τις 25/6/14.
Είσαι καταπληκτικός. Κοιτάζω πρόχειρα τις σελ. 40 κ.εξ. για το εν λόγω. Στη σελ. 43 λέει για τις επανεκδόσεις, αλλά όπως φαίνεται μόνο στο σχήμα του βιβλίου διαφέρουν.
Τι ωραίο, Δύτη
Γεια σου Ππαν! Πες μου ότι είναι η πρώτη φορά που μου αφήνεις σχόλιο (θα ανοίξω τη σαμπάνια)
Τι ξεχασιάρης που είμαι (και τι είσαι συ βρε παιδί μου!)
Τον γούγλη έβαλα να ψάξει, μπρε!
δεν έχει κουμπί να κάνω Like, οπότε το δηλώνω.
Ευχαριστώ (εκ μέρους του Λαρί Εφέντη και των υπολοίπων)
το μόνο σίγουρο είναι ότι πάμε πίσω ολοταχώς και όχι μπροστά. Θυμήσου τον λόγο του Νασερ στην δεκαετία του 50. Χλεύαζε τους Αδελφούς Μουσουλμάνους και όλοι οι παρευρισκόμενοι επίσης. Από τότε μέχρι σήμερα πόσοι λαϊκοί ηγέτες αντικαταστάθηκαν (βιαίως προφανώς, αλλά το αποτέλεσμα μετράει) από σουλτάνους και χαλίφηδες; Δες με πόση επιμονή ( μπορεί και υπερηφάνεια , δεν γνωρίζω) φορούν την μαντήλα τους κορίτσια και γυναίκες στην Εσπερία! Πρίν 20 χρόνια «φίλοι» από την Μουσουλμανία όταν έρχονταν να μας επισκεφτούν εδώ στην Ελλάδα οι γυναίκες πετούσαν τους φερετζέδες γιατί ντρέπονταν να κυκλοφορούν ανάμεσα στις γυναίκες μια και στα κορίτσια μας. Σήμερα, ούτε κατά διάνοια να έρθουν ξεσκούφωτες.
Οπότε προς τι η απορία περί κάποιων άθεων που συνάντησε ο Πωλ Ρικώ ;
Προς επίρρωση των παραπάνω σου αφιερώνω ένα ποιηματάκι
Ερωτική αραβική ποίηση του 1000! Το Ισλάμ στο φόρτε του:
Με τα φρύδια υψωμένα, τα μάτια και το στόμα ορθάνοιχτα από τη τρομάρα σου, κοίταζες το πουκαμισάκι σου που σου πήρε ο ποταμός, να το παρασέρνει μακριά το ρέμα.
Ανέβηκα στην όχθη και σου φώναξα.
– Χαίρε Ω κόρη του Μπακίλη! Η χαρά κι η ευτυχία μαζί σου να ναι για πάντα!
Μου απάντησες:
– Πως μπορώ να είμαι ευτυχισμένη, δεν βλέπεις το πουκαμισάκι μου να μου το παίρνει μακριά ο ποταμός;
………………………
Μην κάθεσαι να το κοιτάζεις που φεύγει, μα έλα εδώ, σ αυτήν την φυλλωσιά.
Θα σου κάμω ένα πουκαμισάκι με φιλιά και χάδια.
Χαίρε, Ange-Ta! Το ποίημα είναι σε μετάφραση του Τρικογλίδη, ε; Φωνάζει από μακριά! 🙂
Σαν ένα είδος ντροπαλής ένστασης στο σχόλιο: δεν είμαι βέβαιος ότι η ανθρώπινη ιστορία κινείται κυρίως στο δίπολο θρησκεία-αθεΐα. Ένα απλό παράδειγμα, τα χιλιαστικά κινήματα στην Ευρώπη της Μεταρρύθμισης: σαφώς πιο θρησκευτικά από τους αντιπάλους τους, ήταν όμως ένδειξη οπισθοχώρησης ή μάλλον, ξερωγώ, προόδου;
Δύτη των ωκεανών δεν παίζεσαι ! Να ψάχνεις τον μεταφραστή!!! Εύγε σου.
Ωστόσο, δεν ξέρω ποιός είναι ο μεταφραστής. Μαζί με τα βιβλίο της φίλης μου της Ελένης Κονδύλης (Αραβικός πολιτισμός και εισαγωγή στην λογοτεχνία των Αράβων αγόρασα και κάποια μικρά βιβλιαράκια με ποιήματα Αράβων ποιητών γνωστών και αγνώστων. Δυστυχώς ούτε στην μερίδα της ποίησης ούτε στην μερίδα της Ελένης (ιστορία) τα βρήκα. Πού να είναι καταχωνιασμένα στην βιβλιοθήκη μου… ένας Θεός ξέρει. Το ποίημα αυτό το είχα κάνει ποστ και το αντέγραψα.
Αν αναδυθεί κάποτε από το χάος της βιβλιοθήκης μου θα σου πώ τον μεταφραστή.
Στα λοιπά:
μου γράφεις «δεν είμαι βέβαιος ότι η ανθρώπινη ιστορία κινείται κυρίως στο δίπολο θρησκεία-αθεΐα»
Ούτε εγώ, μόνο σε σχέση με το πολύ ωραίο πόστ σου για τον Ρικώ το ανέφερα. Σήμερα νομίζω ότι πάει πίσω και μάλιστα με απίστευτους ρυθμούς. Σε όλα τα επίπεδα. Πολιτιστικά – θρησκευτικά – ηθικά.
Εν γένει, θα έλεγα, ότι η ιστορία κινείται με πανουργία. Πότε την σπρώχνει η πάλη των τάξεων που έγραψε με πολύ μεγάλη πεποίθηση ο μέγας Μαρξ, πότε η ιστορική συγκυρία (δηλαδή τυχαία γεγονότα που βάζουν την ανθρωπότητα σε κάποιο λούκι – μαγκανοπήγαδο που δεν μπορεί να ξεφύγει). Πότε πάει μπροστά και πότε πίσω (ένα βήμα πίσω δύο μπροστά ή ανάποδα). Βγάζει κανείς άκρη; Ο Θεός, τελικώς, παίζει ζάρια μαζί μας και φαίνεται να το διασκεδάζει δεόντως.
Τα χιλιαστικά μεταρρυθμιστικά κινήματα, (αυτά που είχαν σχέση με την εξέγερση των αγροτών, από τα ολίγα που γνωρίζω) πρέπει όντως να ήταν προοδευτικά.
Ενι γουέϊ που έλεγε και η μάνα μου, καλό σου βράδυ.
Όχι, δεν είναι υπόθεση, είναι 100% Τρικογλίδης. (Άγνωστου Άραβα ποιητή, «Το περιβόλι της αγάπης»;) Αν ενδιαφέρεσαι και δεν βαριέσαι, δες σχετικά τα σχόλια εδώ: https://dytistonniptiron.wordpress.com/2011/04/06/the-two-that-dreamed/
Με ρούμπωσες! Είναι όντως το περιβόλι της αγάπης!
Και με την ευκαιρία είδα και τα περί Αλχημιστή. Πολύ ωραίο πόστ για ένα πολύ μέτριο βιβλίο. Εννοώ την γραφή του Κοέλιο και όχι το παραμύθι αυτό καθ αυτό.
🙂
[…] καταπιεστή. Α ναι, χμ, υπήρχαν και κάτι άλλοι που δεν είχαν το θεό τους. Όσο για το πρόταγμα της αυτοκριτικής, ας κρατάμε […]