Σαββοπουλιάδα Β΄: Το περιβόλι του τρελλού

Είμαστε στο 1969. Τρία χρόνια έχουν περάσει από το Φορτηγό – τι χρόνια όμως! Δεν ξέρω τι ετοίμαζε μουσικά μέχρι τον σκληρό Απρίλη του ’67 ο Σαββόπουλος, ξέρουμε όμως πως τον πιάσανε, ταράτσα – κι απομόνωση. Μετά από σαράντα μέρες στην Ασφάλεια βγαίνει. Παντρεύεται, φεύγει εξωτερικό και καλά για ταξίδι του μέλιτος: Παρίσι, Μιλάνο, κάπου αναφέρει και Ισραήλ. Γυρνάει τέλος του ’68. Και βγάζει το δίσκο.

Τα μισά τραγούδια είναι γραμμένα στη φυλακή (Θαλασσογραφία, Θεία Μάρω/Μάνου, Δημοσθένους λέξις που δεν θα βγει παρά το ’72), τα άλλα μισά στις περιπλανήσεις στο εξωτερικό. Είχε πει όταν βγήκε ο δίσκος ότι το κυρίαρχο συναίσθημα είναι η νοσταλγία, όχι η νοσταλγία για κάτι συγκεκριμένο, παρά η νοσταλγία όταν είσαι άρρωστος, στο νοσοκομείο, και νοσταλγείς την κανονική ζωή έξω. (Τα πέρα μέρη· το περιβόλι· την παιδική σου φίλη.)

Είναι όμως και κάτι άλλο. Αυτός δεν είναι πια ο Σαββόπουλος του Φορτηγού. Μπορεί να μην έχει ψηθεί ακόμα με γκρουπάκια και μουσικούς, έχει όμως ακούσει το ροκ – καλοκαίρι του ’67 με καλοκαίρι του ’68, αν υπολογίζω σωστά, σε Παρίσια και Μιλάνα, πρέπει να άλλαξαν ριζικά τη μουσική του αντίληψη κι ας μην το λέει. Στην πραγματικότητα, και του Φορτηγού τα κομμάτια θα μπορούσαν να είναι ροκ, αν τα ενορχήστρωνε με γκρουπάκι, δεν είναι το στιλ Μπρασένς που τόσο θαύμαζε. Στο Περιβόλι του Τρελλού (τι τίτλος!) έχει την ανεκτίμητη βοήθεια του Γιώργου Κοντογιώργου στις ενορχηστρώσεις, και νομίζω πάντα θα τον μνημονεύω ακούγοντας τη Θαλασσογραφία ή την Ωδή.

Ακόμα δεν είναι ακριβώς τραγούδια ηλεκτρικά: είναι ένας κάπως παράξενος ήχος, όπως και ένας παράξενος δίσκος, σε κάποιου είδους μεταίχμιο, προσωπικό αλλά και μουσικό. Και τέτοια παράξενη εντύπωση δίνει, μεταιχμιακή. Κάτι αλήθεια συμβαίνει εδώ, κάποια πόρτα ανοίγει, κάπου πάμε.

Αυτή τη σπάνια φωτογραφία τη βρήκα εδώ: https://www.lifo.gr/culture/music/dionysis-sabbopoylos-pos-egrapsa-periboli-toy-trelloy

Το περιβόλι

Καταρχάς εδώ η φωνή του Σαββόπουλου γίνεται… η φωνή του Σαββόπουλου. Μαλακώνει, βραχνιάζει, δεν φωνάζει. Και τι ωραία που του πάει η ορχήστρα! Όλα σ’ αυτό το τραγούδι είναι όπως πρέπει, και δεν ξέρω αν υπήρχε καλύτερος τρόπος να ανοίξει αυτός ο δίσκος που σηματοδοτεί την αρχή της ωριμότητας. Αρχίζει με την κιθαρίτσα, σαν μια μπαλάντα λίγο παράξενη, ακόμα είμαστε στο κλίμα του Φορτηγού… και ξαφνικά μπαίνει η ορχήστρα μαζί με τα κάτασπρα αμαξάκια. Στα μέρη τα παλιά, και όμως τόσο καινούργια, πνευστά, τύμπανα, χάλκινα όσο πρέπει, ακριβώς τόσο όσο: σα να μας λέει, «είμαι ο ίδιος, και όμως δεν είμαι, πέρασα από κάτι φοβερό, θέλω να γυρίσω και ξέρω ότι δεν είναι όπως το φαντάζομαι αλλά το θέλω». Σα βάλσαμο σε πληγή είναι αυτό το κομμάτι, σαν επιστροφή σε ένα υπέροχο μέρος που όμως δεν υπάρχει, μόνο σ’ αυτή την παράξενη νοσταλγία που τυλίγει το δίσκο.

Η θεία Μάρω

Από τα τραγούδια της φυλακής. Καταρχάς, ποια είναι η θεία Μάρω; Φυσικά είναι κυρία Μάνου κανονικά, όπως ακούγεται και στη σκοτεινή πρώιμη βερσιόν από τα «Δέκα χρόνια κομμάτια». Ήξερα πάντα ότι πρόκειται για κάποια φιλάνθρωπο κυρία που ερχόταν να ελεήσει τους φυλακισμένους· ωστόσο πρόσφατα έγραψε ο ίδιος ότι «ήτανε κρατούμενη μεγαλύτερης ηλικίας από μας -που ήμασταν νέα παιδιά- και λόγω πείρας, επειδή είχε φυλακιστεί πολλάκις -ήταν μέλος του ΚΚΕ η θεία Μάνου- κυριολεκτικώς μας περιέθαλψε, μας ενθάρρυνε και μας έδινε συμβουλές για το πώς να τα βγάλουμε πέρα μέσα στη φυλακή«. Στην πρώτη εκδοχή συνηγορεί ένα κόμικ του Κυριτσόπουλου που συνοδεύει το κομμάτι στο βιβλίο με τις παρτιτούρες: κάποιος πέφτει σε ένα γκρεμό και κρατιέται από το χείλος του, και μια κυρία, αντί να τον τραβήξει, του φέρνει ένα πιάτο χαλβά. Τα πράγματα μπερδεύονται ακόμα περισσότερο από την περιγραφή της σύγχρονης Αθήνας που μεσολαβεί: χρηματιστήρια, διακοπές, ψυγεία και Ι.Χ. Έξω από τη φυλακή είναι μια άλλη, άλλου είδους αλλά ικανή κι αυτή να σε ωθήσει στην απελπισία.

Και πέρα από όλα αυτά: δειλά-δειλά, ή ίσως όχι και τόσο, ο Σαββόπουλος γίνεται ροκ. Η κιθάρα είναι ηλεκτρική, τα ιδιόμορφα ντραμς και ο ρυθμός, όλα προοιωνίζουν τι θα γίνει. Ακόμα είναι ενορχήστρωση, δεν είναι κάποιο γκρουπ που έχει ψηθεί στις ζωντανές εμφανίσεις, σα να ψάχνει τα πατήματά του – αλλά τι πατήματα!

Θαλασσογραφία

Κι αυτό της φυλακής: απίστευτο πώς ένας έστω και σύντομος εγκλεισμός μπορεί να γεννήσει το πιο ταξιδιάρικο κομμάτι που υπάρχει. Hats off στον Γιώργο Κοντογιώργο για την υπέροχη ενορχήστρωση που απογειώνει μια απλή αλλά ακαταμάχητη μελωδία. Μ’ αρέσει ιδιαίτερα η κιθάρα στο τέλος των στίχων, που ακούγεται σα να σβήνει το κύμα, και το σαν τενεκεδένιο τύμπανο στη γέφυρα, στη μέση, που παίζει μόνο δυο μοτίβα εναλλάξ. Παλιά θυμάμαι στενοχωριόμουν που αυτό το ενδιάμεσο κομμάτι είχε μόνο «νανα να», ενώ είναι μια μελωδία που θα άξιζε να τραγουδηθεί με δικούς της στίχους – τώρα όχι, είναι ακριβώς ό,τι χρειάζεται, και γιατί να βάλεις και άλλους στίχους; Και τι να πω για την μεγαλοφυή κατάληξη; Είτε την πιστωθεί ο Σαββόπουλος, είτε ο Κοντογιώργος, είναι από τα πιο ωραία τελειώματα ελληνικού τραγουδιού – πάντα σκέφτομαι ότι έτσι θα ήταν καλύτερα να τελείωνε ο δίσκος, ή έστω η πρώτη πλευρά.

Οι πίσω μου σελίδες

Ο τίτλος είναι Ντίλαν, το τραγούδι δεν έχει σχέση (άκουσα και τη βερσιόν των Byrds για να βεβαιωθώ και να μην γκρινιάζετε!). Ξανά ένα τραγούδι αποχαιρετισμού: εδώ, αυτή τη φορά, είναι αρκετά σαφές για τι μιλάει και δεν χρειαζόμαστε το λόγο του ίδιου του Δ.Σ., που ωστόσο, για τους τεμπέληδες, λέει: «σκέφτηκα ότι τα τραγούδια που γράφω είναι κάτι ανεξάρτητο από μένα. Σαν να ‘ναι παιδιά δηλαδή, που μάλιστα μπορεί να μουντζώσουνε και αυτόν που τα έγραψε, όπως τα παιδιά τον μπαμπά τους, ας πούμε, και βροντάν την πόρτα πίσω. Τα έργα μας έχουν μια δικιά τους ζωή, δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε. Το τραγουδώ μάλλον πικραμένος αυτό το τραγούδι, όμως είναι αλήθεια αυτό το συναίσθημα που ένιωσα«. Θα ταίριαζε να το είχε βγάλει αργότερα, το εβδομηντακάτι, το ογδοντακάτι, δεν ξέρω ποια είναι τα κομμάτια του Φορτηγού που θα μπορούσαν να είχαν αυτονομηθεί ήδη ούτε ο ήχος του είχε προλάβει να παλιώσει. Όπως και να ‘χει, μια πολύ ωραία μπαλάντα. Τριβιδάκι: ο στίχος που δεν μ’ άρεσε ποτέ και που λέει για την «ευαίσθητη αθλήτρια» (δεν είμαι αθλητικός τύπος), κανονικά έλεγε «μαθήτρια» – πολύ πιο ταιριαστό αλλά το έφαγε η λογοκρισία. Εκατομμύρια μηχανές…

Η συννεφούλα

Γιατί πάλι η Συννεφούλα; Και μάλιστα σαν εμβατήριο; Στρατιωτικά τύμπανα, ένα προσεχτικά τοποθετημένο χάλκινο πνευστό, και μια ηλεκτρική κιθάρα ντραν, ντραν, ντραν ντραν ντραν, που μ’ αρέσει πολύ. Σα να θέλει να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του. Αν θυμάστε είχα σκεφτεί ότι (στο Φορτηγό) είναι ένα εφηβικό τραγούδι, κάποιος που ζητά την ιδέα της αγάπης κι όχι κάποιο πρόσωπο. Σκέφτομαι τώρα ότι σα να ήθελε να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με το Φορτηγό (όπως και στις Πίσω μου σελίδες), να πει σε όλους ότι ταξίδεψα, κι αρρώστησα, και πέρασα πολλά, και τώρα δεν με εκφράζει αυτή η αφηρημένη χαρά. Σαρκαστικό εμβατήριο (τα λόγια του ίδιου): δεν είναι το μόνο τέτοιο που έπαιξε τα χρόνια της χούντας (Ντιρλαντά, Ολαρία-ολαρά στην λάιβ εκδοχή, Σαν τον Καραγκιόζη), φαντάζομαι όχι τυχαία. Εμβατήρια θέλετε; Ορίστε εμβατήρια, βγάλτε άκρη τώρα.

Σαν ρεμπέτικο παλιό

Όπως και οι Πίσω σελίδες, ένα τραγούδι αποχαιρετισμού: νομίζω το έγραψε φεύγοντας απ’ την Ελλάδα. Καταλαβαίνει κανείς τι απογοήτευση τράβηξε ένα σωρό κόσμος αν αναλογιστεί τι σήμαινε η δεκαετία του ’60 για την ελληνική αριστερή νεολαία, τι ήταν αυτή η χαμένη άνοιξη. Παράξενο το «καλοκαίρι της αγάπης», το Summer ’68, να γράφει ο Σαββόπουλος «πάει το χρυσό καλοκαιράκι» – έβλεπε μπροστά, κατά κάποιο τρόπο. Τα καλύτερα παιδιά κουράστηκαν, οι τουρίστες (όχι οι σημερινοί, είναι η νεολαία των σίξτιζ) γυρίζουν – κι όποιος αδερφός δεν συμφωνεί, ας έρθει κι ας μου δώσει το φιλί (του Ιούδα;). Η αναφορά στο ρεμπέτικο να ξενίζει άραγε; Είναι η πρώτη στο έργο του δημιουργού δύο ζεϊμπέκικων, μεγάλου θαυμαστή του Καζαντζίδη και του Τσιτσάνη – και η πιο άσχετη με το ρεμπέτικο: το πιο ροκ κομμάτι του δίσκου, και η φωνάρα αυτή που αντί να σβήνει και να σκορπάει, απλώνεται ακατάληπτη (όπως στον Μπάλο) και πανταχού παρούσα. «Άφησα ξωπίσω μου μια τρύπα» – θα την ξανασυναντήσουμε την τρύπα, γίνεται σαν έμμονη ιδέα του Σαββόπουλου όλη τη δεκαετία του ’70: υπάρχει μια αδηφάγα τρύπα εκεί που θα έπρεπε να είναι η Ελλάδα, εκεί που θα έπρεπε να είναι ο εαυτός μας, και η τρύπα αυτή κάπως πρέπει να γεμίσει.

Είδα την Άννα κάποτε

Τι να πει κανείς για αυτό το αριστούργημα; Αγάλματα κομμάτια, ναυάγια, πόλεις… το κλίμα είναι το ίδιο με «Τα παιδιά που χάθηκαν». Μπορεί να μιλάει για μια παιδική φίλη, για μια παλιά ερωμένη (έτσι είπε ο ίδιος), για οποιαδήποτε Άννα, για τους παλιούς μας φίλους που για πάντα φύγαν. Άλλωστε στο εξώφυλλο του Φορτηγού αναφέρει το όνομα δυο φορές μιλώντας για τους φίλους αυτούς, που δεν θέλουν λέει «ούτε ζωγραφιστό να τον δουν». Θα πλανηθούμε μοναχοί λοιπόν, αφήνοντας ξωπίσω μας μια τρύπα, καθώς όλα αλλάζουν με ορμή. Το έξοχα ενορχηστρωμένο αρπέτζιο του βιολιού συνοδεύει μια απλή κιθάρα, και απογειώνεται στο τελευταίο κουπλέ («για πες μου μήπως ξέρεις…») με πιο ηλεκτρικό ήχο για να καταλήξει σε μια πλήρη μπαντίνα με πιάνο που σβήνει απαλά και μένει στη μνήμη (εννοείται skip στο επόμενο κομμάτι!). Τι άλλο να πω; Ακούστε το…

Ντιρλαντά

Αυτό θα ήθελα να λείπει απ’ το δίσκο, ή τουλάχιστον να είναι σε άλλη θέση και όχι μετά την Άννα. Τέλος πάντων, στην παράδοση της ανακάλυψης του λαϊκού πολιτισμού (τραγουδούσε λέει ήδη στις μπουάτ τον Ερωτόκριτο και κάτι ηπειρώτικα), η γνωστή ιστορία με τα δικαστήρια που δεν χρειάζεται να επαναλαμβάνουμε. Ας πούμε ότι προοιωνίζει το πάντρεμα ροκ και δημοτικού των δύο επόμενων δίσκων, και ας πάμε παρακάτω. Ωραία ενορχήστρωση, παρεμπιπτόντως.

Τα παιδιά που χάθηκαν

Να πάλι οι Πίσω σελίδες και μαζί το Περιβόλι: εδώ λίγο επιστρέφει, βέβαια, και το κλίμα από τους πλανόδιους του Φορτηγού. Οι θλιμμένες σκηνές των παραμυθιών (ακόμα και η φωνή του Σαββόπουλου παίρνει εδώ το στιλ του παραμυθά που τον έκανε διάσημο δεκαετίες αργότερα) δίνουν στο δεύτερο μέρος τη θέση τους σε κάτι πιο προσωπικό, σε λυπημένες πολιτείες, δόντια που πονάνε, γράμματα με κουραστικές συμβουλές – παιδιά που χάθηκαν είμαστε κι εμείς, περιπλανιόμαστε μακριά από τον τόπο μας που δεν υπάρχει (ή δεν υπάρχει πια) έτσι κι αλλιώς, που είναι μόνο αποστολέας κουραστικών γραμμάτων. Τρέμει κι η φωνή μαζί με το κερί, ερημιά, μόνο η φλογέρα στη γέφυρα δίνει κάπως ένα χρώμα σ’ αυτό το λυπητερό παραμύθι.

Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη

Δεν είναι τυχαίο ότι ακούγοντας αυτό ακριβώς το τραγούδι απ’ τα παιδιά του, έγραψε ο Γ. Π. Σαββίδης ότι τελικά υπάρχουν συνεχιστές του Καρυωτάκη στην εποχή του. Γραμμένο για τον Τσε, φυσικά δεν θα το άφηνε η λογοκρισία, έτσι κι αλλιώς ούτε Τσε ούτε Καραϊσκάκης εμφανίζονται στους στίχους, που είναι τόσο αφαιρετικοί όσο πρέπει: να πώς ο ήρωας πεθαίνει, και ήδη τη στιγμή του θανάτου του έχει εμφανιστεί η λατρεία του, με σκλάβες και βωμούς και πομπές και ναούς, και δεν τον βλέπουμε πια, παρόλα αυτά εκείνος υπήρξε. Και μέσα σ’ όλο αυτό, ποιος αλήθεια είμαι εγώ, και πού πάω; Δεν έχω ήχο – δεν έχω υλικό, όπως θα πει αργότερα. Η μουσική αντιστοιχεί επακριβώς στο νόημα: ξεκινάει με την απλή φλογέρα του βοσκού, προστίθενται και άλλα όργανα, καταλήγει σε χορωδίες και παράφωνα ταρατατζούμ, και μόνο στο τέλος επανέρχεται η φλογέρα, το χαμένο νόημα του ήρωα. Δεν θα ξεχάσω ότι το τραγούδησε πλήθος τον Δεκέμβρη του ’08, ακόμα και σε πείσμα του δημιουργού του.

Advertisement