Σαββοπουλιάδα Α΄: Φορτηγό

Όσοι παρακολουθείτε το άλλο μαγαζί του Δύτη, το τιτιβιστήρι ντε, θα έχετε πάρει χαμπάρι ότι επέβαλα στον εαυτό μου έναν διαφωτιστικό ρόλο και ξεκίνησα μια Σαββοπουλιάδα, παρουσιάζοντας ένα τραγούδι κάθε μέρα με τη σειρά. Όπως πρότειναν διάφοροι φίλοι, θα τα μαζεύω και εδώ δίσκο με δίσκο, έτσι να υπάρχουν. Για το Σαββόπουλο εν γένει, μην τα ξαναλέμε, έχω γράψει τις σοφίες μου παλιότερα εδώ, πάνε δώδεκα χρόνια.

Ξεκινάμε με μια εισαγωγή στο Φορτηγό. Ο Σαββόπουλος είναι ήδη δυο-τρία χρόνια στην Αθήνα. Αλητεύει με τον Λοΐζο, έχει παίξει στις μπουάτ, έχει βγάλει ήδη ένα 45άρι. Είμαστε στο ’66, το σινεμά παίζει Τρελό Πιερό και το Νακ του Λέστερ (του σκηνοθέτη των Μπιτλς). Τι είναι το Φορτηγό; Δεν είναι πια Νέο Κύμα, εκτός από δυο-τρία τραγούδια, τη Συννεφούλα ή το Μη μιλάς άλλο για αγάπη. Ο ίδιος είχε πει κάπου τότε ότι το γιε-γιε ήταν καλό αλλά ξένο (θα άλλαζε γνώμη σύντομα) και ότι το «πολιτικό τραγούδι» ήταν το τραγούδι της γενιάς του. Πολιτικό τραγούδι λοιπόν. Άκουγε τότε Μπρασένς, και φαίνεται, αλλά αυτό που παίζει φέρνει πιο πολύ σε Λατινική Αμερική, χιλιανούς τροβαδούρους κλπ. Μόνο κιθάρα: δεν είναι κανένας τεχνίτης, αλλά είναι ακριβώς αυτό το άτεχνο που εντυπωσιάζει: χτυπά την κιθάρα, τσιμπάει τις χορδές, ουρλιάζει. Και στίχοι; πολιτικά ναι, αλλά με τουΐστ (θα το δούμε), κάποια ερωτικά (κι αυτά ιδιόρρυθμα), αλλά κυρίως μια πολύ προσωπική μυθολογία με περιπλανώμενους, περιθωριακούς, αόρατους. Βλέπω μια μακρινή συγγένεια με την Οδό Ονείρων (του ’62). Είναι όμως και κάτι που δεν έχει ξανακουστεί!

Οι μάγοι

Η προσωπική μυθολογία που λέγαμε. Το πρώτο LP μπαίνει ορμητικά, σα να το κάνει επίτηδες: με ένα ωραίο και χαρακτηριστικό ριφάκι, το χτύπημα του ηχείου τόσο χαρακτηριστικό για όλο τον δίσκο, ο Σαββόπουλος φωνάζει τους στίχους (είμαι σίγουρος ότι θα ήταν ακόμα πιο εντυπωσιακό στα λάιβ). Λες και θέλει να δείξει αυτό ακριβώς το άτεχνο του μπουλουκιού. Τον φαντάζεσαι να παρουσιάζει τον εαυτό του ή μάλλον μια περσόνα του εαυτού του (ένα χρόνο πριν από το Sergeant Pepper), που τον φαντασιώνεται σαν πλανόδιο (θα το κάνει κι αυτό στ’ αλήθεια, τον επόμενο χρόνο) ή ίσως σα θιασάρχη (κι αυτό θα το κάνει, κατά κάποιο τρόπο, το ’72). Και το τσίρκο! Πάντα παρόν. Σαν ασπρόμαυρη ταινία είναι αυτός ο δίσκος, σαν Φελίνι ξερωγώ.

Η Ζωζώ

Από τα πιο εντυπωσιακά κομμάτια του δίσκου. Τι είναι αυτό; Δεν έχει ρεφρέν, δεν έχει ακριβώς δομή, περίπου στα δύο τρίτα σα να γίνεται άλλο τραγούδι. Γιατί ο Σαββόπουλος λέει εδώ μια ιστορία, κάτι σπάνιο μέχρι τότε στο ελληνικό τραγούδι (ξαναθυμίζω την Οδό Ονείρων). Και μάλιστα, κάτι σπανιότατο για έναν τραγουδοποιό και μάλιστα στο ξεκίνημά του, λέει μια ιστορία που δεν τον αφορά (την ίδια χρονιά με το Eleanor Rigby – βέβαια, έχουν προηγηθεί οι Γάλλοι, Μπρελ, Μπρασένς, ακόμα και η Πιαφ). Η ιστορία είναι φοβερή, από την ταπείνωση στο θρίαμβο, και κατά κάποιο τρόπο την ακούμε από το στόμα όχι της πρωταγωνίστριας, ούτε του τραγουδοποιού, αλλά των χωριανών. Παρεμπιπτόντως, όπως έχει ειπωθεί, λέξεις όπως νταρντάνα ή νταβατζής μπαίνουν μάλλον για πρώτη φορά στο μη περιθωριακό ελληνικό τραγούδι.

Η μαϊμού

Η παρέλαση των πλανόδιων συνεχίζεται. Σήμερα πρόσεξα πως το χαρούμενο ακομπανιαμέντο της κιθάρας είναι σχεδόν το ίδιο με του «Μη μιλάς άλλο για αγάπη» – «μουσική σκωπτική, πεταχτή, λαχανιασμένη». Η αντίθεση με τον μελαγχολικό, ασπρόμαυρο στίχο εξαφανίζεται στο ρεφρέν, όπου ο Σαββόπουλος φωνάζει μέχρι παραμορφώσεως (φαντάζομαι μια πιο μοντέρνα ηχοληψία ίσως έπιανε καλύτερα αυτό που διηγείται, ότι έτρεξαν οι τεχνικοί της Λύρας να δουν τι συνέβη). Δεν είναι τόσο δυνατό όσο οι Μάγοι ή η Ζωζώ, αλλά πρέπει να τα έσπαγε στις ζωντανές εκτελέσεις (και ήθελε και κότσια να το πει, φωνητικά εννοώ) – και άλλωστε όλο το σετ των Πλανόδιων παίζει το ρόλο του. Τελικά μήπως είναι κόνσεπτ ο δίσκος;

Το μπουλούκι

Στην πραγματικότητα, και τα τέσσερα πρώτα τραγούδια του δίσκου αποτελούν ένα, άλλωστε και στο εξώφυλλο παρουσιάζονται σαν μια ενότητα: «Οι πλανόδιοι». Μάγοι, παλιάτσοι, σαλτιμπάγκοι, μαϊμούδες – η Ζωζώ είναι κάτι διαφορετικό, δεν μπορώ να είμαι βέβαιος αν συμπεριλήφθηκε επειδή κι αυτή, όπως και να το κάνεις, μια πλανόδια είναι, ή επειδή κινείται στο ίδιο κλίμα, λίγο Λα Στράντα, λίγο Τσίρκο του Τσάπλιν. Παίζω με την ιδέα του κόνσεπτ: στην αρχή του δίσκου παρουσιάζει τον εαυτό του (το γράφει και στο εξώφυλλο: «θα ξεπεράσω κάθε όριο ανθρωπιάς σε σαλτιμπαγκισμούς»), σα να είναι ο μουζικάντης που συνοδεύει το μπουλούκι, ακόμα και σα να είναι η ίδια η Ζωζώ (είχε πει λέει στον Πατσιφά: «ήρθα για να με εκμεταλλευτείτε καταλλήλως»). Τα θεάματα των πλανόδιων άνοιξαν την παράσταση, και τώρα έρχεται η ώρα του τραγουδιστή. Ξέρω γω; Μπορεί και όχι. Πάντως η εισαγωγή βάζει το ασπρόμαυρο τρόπον τινά κλίμα του δίσκου, που δεν το διαταράσσουν τα δύο (ή τρία, ή ίσως τέσσερα) πιο χαρούμενα και αισιόδοξα τραγούδια. (Θα μας το θυμίσουν άλλωστε, στη μέση της δεύτερης πλευράς, τα «Πουλιά της δυστυχίας».) Το μπουλούκι φεύγει, λοιπόν, και θα ακολουθήσει ένα πιο χαρωπό νούμερο. Ή όχι;

Η Συννεφούλα

Έχει πει ότι το έγραψε έφηβος, πριν ακόμα φύγει από τη Σαλονίκη, όταν τα κορίτσια τον αγνοούσαν στα πάρτι, και ότι επηρεάστηκε από το «Ζυλ και Τζιμ» του Τριφώ (’61) και το Tourbillon που τραγουδάει η Ζαν Μορό. Ταιριάζει: ils sont retrouvés, ils sont séparés κλπ. Είναι στ’ αλήθεια ένα χαρούμενο τραγούδι αυτό που διαδέχεται το σετ των Πλανόδιων; Είναι στ’ αλήθεια Νέο Κύμα; Αυτή η Συννεφούλα, γραμμένη τόσο νωρίς, είναι τόσο σίξτις: φεύγει, ξαναγυρνάει, τριγυρνάει μ’ όσους θέλει κάθε βράδυ. Και βέβαια ο αφηγητής, να πούμε, είναι τόσο έφηβος: δεν τον πειράζει, δεν θέλει καν στ’ αλήθεια τη Συννεφούλα, να, δίχως αγάπη και φιλί δεν περνάει η άνοιξη. Νομίζω ότι πριν το μετατρέψει σε καταληκτήριο ύμνο των συναυλιών του, ο Σαββόπουλος πρέπει να μίσησε την εφηβικότητα του τραγουδιού – γι’ αυτό και το μετέτρεψε σ’ αυτό το φοβερό εμβατήριο δυο χρόνια μετά (στο οποίο θα επανέλθω με τη σειρά του).

Το δέντρο

Σε πρώτη ανάγνωση, ένα πολιτικό τραγούδι, πιθανότατα για τον Λαμπράκη. Η νύχτα είναι η νύχτα που σκοτώνεται, είναι μια νύχτα φωτιάς, καταστροφής, οργής – αλλά και δέντρο, γιατί θα φέρει καρπούς σαν το σπόρο του Χριστιανόπουλου. Υπάρχει όμως και κάτι προσωπικό μέσα: στην άμμο στ’ ακρογυάλι καθίσαμε όλοι – διάβαζα ένα σχετικά πρόσφατο κείμενο του Σαββόπουλου, και λέει ότι συνέλαβε το τραγούδι μια φορά που είχαν πάει εκδρομή μια παρέα από το ειρηνιστικό κίνημα, στρώσαν κάτι κουβέρτες στην παραλία, ανάψανε μια φωτιά (να η φωτιά-δέντρο, από μια άλλη οπτική), αγόρια-κορίτσια όπως-όπως, γύρω στο ’63 υπολογίζω, και η ατμόσφαιρα είχε αυτή τη φορτισμένη ατμόσφαιρα που έχουν αυτές οι νύχτες, γεμάτη υποσχέσεις όχι για κάτι συγκεκριμένο, αλλά για κάτι ελπιδοφόρο, για μια νιότη που θα ανθίσει και θα κρατήσει, ας πούμε. Κάπως μέσα από αυτή την ατμόσφαιρα μπορώ να καταλάβω τον χριστιανικό σχεδόν στίχο «τον αγαπούσα κι από τον ήλιο πιο πολύ, κι απ’ τους εχθρούς μας πιο πολύ». Ένας νέος που αγαπά όλο τον κόσμο, που φουσκώνει από ελπίδα, που ένα είδωλό του, ο οδηγητής, θερίζεται από το παρακράτος αλλά να, είναι νέος, ο κόσμος δεν τελειώνει και θα ανθίσει. Παρόλη τη σκοτεινιά του, το Φορτηγό είναι ένας αισιόδοξος δίσκος.

Βιετνάμ γιε-γιε

Έτσι αρχίζει η δεύτερη πλευρά του δίσκου. Η πρώτη τελείωνε με ένα πολιτικό τραγούδι, που όμως έχει μια αδιόρατη ερωτική ας πούμε πλευρά. Έτσι κι αυτό, που ξεκίνησε από κάποιους δανεικούς στίχους (του αδερφού του Φώντα Λάδη) και μιμείται το «τραγούδι διαμαρτυρίας», το φολκ περισσότερο παρά το ροκ, το γιε-γιε όπως λεγόταν τότε και για το οποίο ο Σαββόπουλος εμφανιζόταν εκείνη την εποχή αρκετά δύσπιστος (με την έννοια ότι δεν έλεγε όχι, αλλά δεν το θεωρούσε ταιριαστό για την Ελλάδα). (Παρεμπιπτόντως, δεν είναι το μοναδικό τραγούδι για το Βιετνάμ που γράφτηκε στην Ελλάδα – υπάρχουν μια ή δύο αναφορές στα Νέγρικα του Λοΐζου, που γράφτηκαν και παίζονταν ’66-67 αν και βέβαια ηχογραφήθηκαν μετά τη χούντα.) Παρατηρεί κανείς (και δεν είμαι εγώ ο πρώτος που το λέει) τη χαρακτηριστική έκκεντρη για την τότε ελληνική αριστερά στροφή στο τέλος του τραγουδιού: αν δεν ήταν οι Αμερικάνοι, ο Φο Μι Τσιν θα έκανε βόλτα με το κορίτσι του, δεν θα ασχολιόταν με το χτίσιμο μιας άλλης κοινωνίας κλπ. Είναι ακόμα αυτή η ανεμελιά του εικοσιενάχρονου που εξαφανίζεται από τον επόμενο δίσκο κι ας έχουν περάσει μόνο δύο χρόνια.

Ήλιε-ήλιε αρχηγέ

Στο ίδιο περίπου κλίμα με το Βιετνάμ. Πάνω σε ένα ποίημα του Πρεβέρ, που είχε δημοσιευτεί στα ελληνικά εκείνο τον καιρό, ξανά μπλέκεται το πολιτικό με το πιο σίξτις στοιχείο της σχόλης, της ανεμελιάς – πάμε για βόλτα, άσε το εργοστάσιο. (Ο ήλιος, γενικά, φαίνεται να έχει πρωτεύοντα συμβολικό ρόλο σε όλη τη στιχουργική της εποχής, και όχι μόνο την ελληνική). Με το τραγούδι αυτό κλείνει ο κύκλος των πολιτικών τραγουδιών του δίσκου (άλλα τόσα, περίπου, της ίδιας εποχής δεν κυκλοφόρησαν σε LP παρά το ’75: η Συγκέντρωση, η Παράγκα, οι Δεκαπέντε). Και έτσι η δεύτερη πλευρά του δίσκου έχει μπει δυνατά, με τραγούδια κάπως συλλογικού χαρακτήρα να πούμε («Ήλιε κόκκινε αρχηγέ» έλεγε λέει η πρώτη εκτέλεση, πριν τη λογοκρισία). Όποιος βιάστηκε να νιώσει αισιόδοξος θα προσγειωνόταν ξανά στα επόμενα. Μ’ αρέσει πώς ακούγεται που φωνάζει στο ρεφρέν! Πρόσεξα επίσης το γεγονός ότι, επιμένοντας να είναι ένας απόλυτα ολοκληρωμένος τροβαδούρος που αρνείται να συμπράξει με άλλο όργανο πέρα από την κιθάρα του, χρησιμοποιεί το σφύριγμα σαν φυσαρμόνικα ξερωγώ (το κάνει και σε άλλα τραγούδια) – συνειδητοποίησα ότι αυτό το κόλπο πρέπει να ήταν κάτι μάλλον πολύ σπάνιο.

Τα κορίτσια που πηγαίνουν δυο-δυο

Μαζί με τη Ζωζώ και τους «Παλιούς μας φίλους», τα αγαπημένα μου από το Φορτηγό. Η αρχική ιδέα ήταν ένα κόμικ του Κυριτσόπουλου (υπάρχει στην έκδοση με τις παρτιτούρες): το κορίτσι μεγαλώνει, γίνεται της παντρειάς, του παίρνουν ραπτομηχανή, παντρεύεται, η κόρη της μεγαλώνει, της παίρνουν γραφομηχανή. Αποτέλεσμα: ένα τραγούδι σπάνιας ευαισθησίας, μια ματιά ταυτόχρονα απ’ έξω μα κι από μέσα (φράση που μου ήρθε από μελλοντικό στίχο…) σε έναν κόσμο αδιάβατο (ξανά), σα να βλέπεις ένα μικροσκοπικό κομψοτέχνημα που πρόκειται να ραγίσει και να λιώσει. «Κι ούτε λέξη πια γι αυτά» – τι σπαραχτικός στίχος.

Ακούγοντάς το πάλι, σκέφτηκα ότι και αυτός ο κοφτός, λαχανιασμένος τρόπος που λέει τις συλλαβές έχει τη θέση του, σα να θέλει να αποδώσει αυτό το λαχανιαστό τρόπο που έχει η εφηβεία, το να βλέπεις να μεγαλώνεις με ένα φόβο στην καρδιά.

Τα πουλιά της δυστυχίας

Ποτέ δεν με ενθουσίαζε αυτό το τραγούδι, το έβρισκα υπερβολικό. Μαύρα πουλιά της δυστυχίας – εντάξει, καταλαβαίνω το θέμα, απ’ την αρχή τον τράβαγαν όχι οι χαρούμενοι αλλά οι προβληματικοί άνθρωποι, από τον Κοεμτζή μέχρι τους χουλιγκάνους, τον Τζίμη τον Τίγρη και όσους τρώνε βρώμικο ψωμί. Είχε πει (αργότερα) ότι του αρέσουν οι κομπλεξικοί, ότι δεν θεωρεί προσόν να είναι κάποιος ακομπλεξάριστος, ότι τον ενδιαφέρει το κενό που νιώθει ο γείτονάς σου το βράδυ, όταν κλείνει την τηλεόραση στο σκοτάδι. Και δικαίως έχει γράψει ένα σωρό μεγάλα τραγούδια για όλους αυτούς, και ωραίο είναι κι αυτό εδώ άλλωστε, με το λαχάνιασμά του όταν χτυπά με το χέρι το ηχείο της κιθάρας στο ρεφρέν. Αλλά μου φαίνονταν κάπως κραυγαλέοι οι στίχοι, κάπως υπερβολικοί – παρότι οπωσδήποτε βγάζουν ένα παραμυθένιο κλίμα, θυμίζει λίγο «Τα παιδιά που χάθηκαν».

Τώρα σκέφτηκα όμως, ότι επίτηδες προσπαθεί να κάνει αντίστιξη σε όλα τα χαρούμενα, ερωτευμένα, ελπιδοφόρα πουλιά του Νέου Κύματος, ή και του Χατζιδάκι ακόμα. Άλλωστε εκείνης της εποχής είναι και τα «Χατζιδάκιαμ’, Θοδωράκιαμ’». Όχι, λοιπόν, λέει, εγώ δεν θα σας πω για πολύχρωμα πετούμενα και φτερούγες, όσα κι αν μου χαρίσετε, για μαύρα θα σας λέω, της δυστυχίας, μέχρι να καταλάβετε ότι είναι εδώ, γύρω σας, δίπλα σας, μέσα σας.

Μη μιλάς άλλο γι’ αγάπη

Σα να είπε, εντάξει, αρκετά σας μαύρισα την ψυχή με τα κορίτσια και τα πουλιά της δυστυχίας. Είμαι κι εγώ νέος, πάρτε ένα ερωτικό να μη με παρεξηγήσετε. Και δείτε ότι μπορώ να γράφω και φυσιολογικά, σαν τους άλλους που ακούτε. Άραγε αυτό να σκέφτηκε; (Δεν μπορώ να εξηγήσω αλλιώς ότι διάλεξε αυτό για το δίσκο αντί για το «Μια θάλασσα μικρή» που είναι θαρρώ της ίδιας εποχής, εκτός αν του άρεσε που θα ήταν δημοφιλές – να τα λέμε αυτά). Τέλος πάντων, ωραίο τραγούδι, δε λέω – απλά θα μπορούσε να το είχε γράψει οποιοσδήποτε.

Να προσθέσω όμως και κάτι: δεν είναι ακριβώς το συνηθισμένο ερωτικό τραγούδι. Δεν υπάρχει αντικείμενο του έρωτα, αλλά όχι μόνο αυτό (στιλ «Κάπου υπάρχει η αγάπη μου», τέσσερα χρόνια πριν): δεν έχει σημασία. Δεν ψάχνει μια αγάπη, θα ξανααγαπήσει, κι όλο πάλι απ’ την αρχή. Δεν είναι τόσο έκκεντρο όσο η Συννεφούλα, αλλά να, αν ψάχνεις κι εδώ το έκκεντρο, αυτό είναι.

Οι παλιοί μας φίλοι

Έπρεπε ο πρώτος δίσκος να τελειώσει με ένα αριστούργημα. Εδώ δεν έχει άτεχνες κιθάρες, κοπανήματα, ουρλιαχτά. Έχει ριφάκι δυνατό, που επαναλαμβάνεται στο ακομπανιαμέντο, μετατροπίες, φωνή ασθμαίνουσα και παθιασμένη. Παρατηρήστε πώς αλλάζει η συνοδεία της κιθάρας στο τελευταίο κουπλέ – προοιωνίζει τη «Θανάσιμη μοναξιά του Αλέξη Ασλάνη» λίγο. Έχει στίχο δεμένο, ποιος δεν έχει πει στη ζωή του τη στιγμή που πρέπει να αποφασίσεις/με ποιους θα πας και ποιους θ’ αφήσεις; Και ποιος δεν έχει ζήσει αυτό το συναίσθημα, αυτή την ερημιά που συγχρόνως αποφάσισες και όμως υπέστης, αυτό το κόψιμο των γιοφυριών που καίγονται – εσύ τις έκαψες, αλλά εσύ είσαι και εκεί να τους θυμίζεις τις μέρες τις παλιές. Αποχωρισμοί συναισθηματικοί, πολιτικοί, καλλιτεχνικοί: αναπόφευκτοι οι συνειρμοί με το μέλλον του ίδιου του Σαββόπουλου – το ένιωθε άραγε και κείνος; Όπως και να έχει, ο δίσκος κλείνει έτσι και μας λέει: ήρθα για να μείνω.

Advertisement