Εντελώς τυχαία και σίγουρα χωρίς καμία σχέση με τη θλιβερή επικαιρότητα της μετατροπής της σε τζαμί ξανακοίταξα ένα άρθρο της Ελισάβετ Ζαχαριάδου για τη Μονή της Χώρας, στην Πόλη.*
Δεν στάθηκα τόσο στο τουρμπάνι του Μετοχίτη, που υποστηρίζεται πειστικά ότι σχετίζεται με τις ανθενωτικές του τάσεις, όσο σε κάτι που δεν θυμόμουν. Ένα από τα καταπληκτικά ψηφιδωτά, για τα οποία φημίζεται η μονή, είναι ο εν Κανά γάμος. Λοιπόν στην καμάρα μιας πόρτας υπάρχει σαφώς ένας αριθμός με αραβικά ψηφία – όταν λέω αραβικά, δεν εννοώ τα δικά μας, εννοώ κανονικά αραβικά, των Αράβων. Γράφει λοιπόν ٦٨١١, μεθερμηνευόμενον 6811 δηλαδή (με τη βυζαντινή μέτρηση από κτίσεως κόσμου) 1302/3.
Η λεπτομέρεια αυτή δεν είναι άγνωστη, ήδη από το 1912 όταν ο A. van Millingen θεώρησε ότι πρόκειται για τη χρονολογία εκτέλεσης των ψηφιδωτών, παρόλο που γενικά οι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν πειστικά ότι ο διάκοσμος έγινε δεκατρία με δεκαεννιά χρόνια αργότερα. Όπως φαίνεται, όμως, κανένας σήμερα δεν δίνει σημασία στον αριθμό, αφότου στη μνημειώδη έκδοση για την εκκλησία, το 1966, ο P. A. Underwood υποστήριξε ότι πρόκειται για «διακοσμητικό στοιχείο που εντελώς τυχαία μοιάζει με αραβικά ψηφία». Το μοναδικό του επιχείρημα, στην πραγματικότητα, είναι η απιθανότητα του γεγονότος. Ωστόσο, αρκεί να δει κανείς το ψηφιδωτό για να πειστεί, νομίζω, ότι καθόλου τυχαία δεν μπορεί να είναι η ομοιότητα:
Το βλέπετε, πάνω από το κανάτι που κρατά ο υπηρέτης δεξιά; Ίσως καθαρότερα φαίνεται εδώ:
Ο Σέρλοκ Χολμς λέει κάπου ότι όταν αποκλείσεις όλα τα άλλα ενδεχόμενα (ότι, στην περίπτωσή μας, οι ψηφίδες είναι βαλμένες στα κουτουρού για στολίδι και έτυχε να σχηματίζουν αριθμό) αυτό που μένει, όσο απίθανο και να είναι, είναι η αλήθεια. Ο Μετοχίτης σίγουρα ήταν εξοικειωμένος με τα αραβικά νούμερα (και μαθηματικός ων, και πρωτεργάτης στις επιστημονικές επαφές με το Ισλάμ ιδίως σε θέματα αστρονομίας και αστρολογίας – κέντρο της παγκόσμιας αστρονομίας εκείνη την εποχή οι ηγεμονίες των Σελτζούκων και των Μογγόλων σε Ιράν, Αφγανιστάν και Κεντρική Ασία!), και με το τουρμπάνι έχει ήδη αποδείξει ότι αυτή η εκκλησία έχει κάτι το ιδιαίτερο. Η Ζαχαριάδου κάνει λοιπόν την τολμηρή υπόθεση ότι η χρονολογία δεν έχει να κάνει με τον ίδιο το διάκοσμο, αλλά με κάποιο γάμο, όπως της Κανά, και τέτοιο γάμο που να συνδέει τον βυζαντινό με τον ανατολικό κόσμο, ώστε να δικαιολογούνται τα αραβικά ψηφία. Και ναι, υπήρξε ένας τέτοιος γάμος το 1303: μια νόθα κόρη του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (στενού φίλου του Μετοχίτη) παντρεύτηκε τον Μογγόλο χάνο της Περσίας Gazan και έγινε γνωστή ως Δέσποινα των Μογγόλων (προσοχή, υπάρχουν πάνω από μία Μαρίες της εποχής που παντρεύτηκαν μογγόλους ηγεμόνες!–και δεν έχει καμία σχέση με την «Μαρία των Μογγόλων» του γνωστού βιβλίου, που είναι πολύ προγενέστερη).
Έλπιζε βέβαια ο Ανδρόνικος όπως και όλοι οι Παλαιολόγοι ότι οι Μογγόλοι Ιλχάν θα στρέφονταν κατά των Σελτζούκων, όπως είχε γίνει μισόν αιώνα πριν (μάχη του Κιοσέ Νταγ, 1243) ή όπως (όχι με Μογγόλους και Σελτζούκους, αλλά με τον Ταμερλάνο και τους Οθωμανούς) θα γινόταν έναν αιώνα μετά (μάχη της Άγκυρας, 1402) – χωρίς μόνιμο αποτέλεσμα όπως ξέρουμε όσον αφορά το Βυζάντιο. Πιο ενδιαφέρον είναι ότι τέτοιες συμμαχίες μπορούσαν να εκφραστούν και σε συμβολικό επίπεδο, και μάλιστα σε έργα που αργότερα έγιναν πραγματικά εμβληματικά, και δικαίως εξάλλου. Κάποιοι θα έβγαζαν φλύκταινες σήμερα.
*Elizabeth A. Zachariadou, «The Mosque of Kahriye and the Eastern Inclinations of its Late Byzantine Patron», Archivum Ottomanicum 30 (2013), 281-301.
Στοιχειώδες, αγαπητέ μου Γουάτσον!
Κάποτε πρέπει να ξαναδείς πώς μπαίνουν οι εικόνες και οι σύνδεσμοί τους στην πόρσε… 🙂
Ναι ρε γμτ τα έχω ξεχάσει κιόλας, άλλαξε και η πλατφόρμα…
Να ζήσουν και καλούς απογόνους
χφ
Ακου εκεί, «τυχαίο και φαίνεται σαν αραβικό νούμερο…» (Millingen)!
Μπράβο Δύτη, πολύ καλό. Άξιος.
Στο ίδιο τεύχος του Archivum Ottomanicum βλέπω και το «Of Ottoman ghosts, vampires and sorcerers», οπότε κατανοητό το «ξανακοίταξα ένα άρθρο της Ε.Ζ.».
Α, το είδες; Ενδιαφέρον έχει κι αυτό 😉 το έχουμε παρουσιάσει ουσιαστικά σε τρεις δόσεις:
https://dytistonniptiron.wordpress.com/2009/09/19/osmanli-vampir/
https://dytistonniptiron.wordpress.com/2012/01/24/cinani/
https://dytistonniptiron.wordpress.com/2012/12/17/obur/
Ο Underwood μάλλον δεν πρόλαβε την Χολμσιανή Πλάνη.
Ναι, μάλλον. Λέει:
[the figure 6811] «is not, in fact, a date but rather an ornament that quite by chance bears some resemblance to the Arabic numerals. It is highly improbable that a Byzantine artist of the early 14th century would have recorded a date in such a place, or used mere numerals unaccompanied by a formal inscription, or employed Arabic numerals for the purpose. No parallel instances of such a method of dating can be cited in Byzantine art… Throughout the mosaics and the paintings of the Kahriye Cami, as in other contemporary Byzantine monuments, small embellishments of this type appear in representations of architecture and furniture… small hooks, curves and vertical strokes».
Δεν ξέρω αν στις φωτό που έβαλα φαίνεται πόσο απίθανο είναι να πρόκειται για τυχαία διακοσμητικά. Η Ζαχαριάδου δημοσιεύει δύο πολύ καθαρότερες, αλλά ασπρόμαυρες.
Όταν μετά τους Βικινγκς, το Νετφλιξ αποφασίσει να κάνει επιτέλους το «Βυζάντιο», με υλικό για 27 σεζόν των 20 επεισοδίων, οφείλουν να σου ζητήσουν να κάνεις την επιστημονική επιμέλεια, ω Δύτη!
Μα για το Βυζάντιο ξέρω ελάχιστα! Και για τους Οθωμανούς, έγινε ήδη το ντοκιμαντέρ (ακόμα να δω το έκτο και τελευταίο επεισόδιο…)
Μπα, ποιό ντοκυμαντέρ;
Ελάχιστα, τρόπος του λέγειν, ξέρεις όμως τις σωστές ιστορίες που θα γράψουν ωραία 🙂
Rise of Empire: Ottoman
οκ, το είδα, λίγο βαρετό σαν δραματοποίηση, αλλά πολύ ενδιαφέρον στο να δεί κανείς επιτέλους μια, εστω κατά 50%, προσέγγιση του πώς βλέπουν οι Οθωμανοί την άλωση της Κωσταντινούπολης – σαν αρχή και όχι σαν την απόλυτη καταστροφή, εννοώ. Ευχαριστώ για την παραπομπή 🙂
Από τα καλύτερα άρθρα που έχω διαβάσει
Οι ευχαριστίες μας στη μακαρίτισσα τη Βέτα Ζαχαριάδου…
πολυ καλο! επισης η θεση του στο ανωθυρο μου θυμιζει την ημερομηνια ολοκληρωσης κτιριων.
Πολύ ενδιαφέρον. Καιρός να ασχοληθείτε με την Κύμη που μου είχατε πει ότι κρατάτε λίγο…
Σας προσκαλώ στην «ιστορική μας σελίδα»
https://www.facebook.com/groups/1642222599363377/
Ευχαριστώ. Δυστυχώς δεν έχω φέισμπουκ και σκοπεύω να μείνω έτσι 🙂
Ίσως σκεφτώ κάτι για την Κύμη…
Καλημέρα!
Πολύ ενδιαφέρον, και Θιος σ΄χωρέσει την Ελισάβετ.
Να που οι τουρκολόγοι έχουν κάτι να προσφέρουν και στις βυζαντινές έρευνες και κάποιες φορές βάζουν τα γυαλιά στους βυζαντινολόγους.
Και εις άλλα με υγείαν!
Ευχαριστώ – και περαστικά, όλως ιδιαιτέρως!
Η Βέτα ήταν από τους ελάχιστους ιστορικούς της περιόδου που κινούνταν με άνεση τόσο στις βυζαντινές όσο και στις οθωμανικές πηγές…
Τι χουνέρι μου’κανες ορέ δύτα με τα τουήτια σου.
Καλή Χρονιά ορέ και σ’ όλους τους παληούς που συχνάζουν εδώ.
Καλή χρονιά και άλλη μια φορά -ξέρεις εσύ- χρόνια πολλά!
Τι ζημιά έκανα, αφού δεν βλέπω να σου αφήσαν σχόλια.
Τι απολαυστική κατάδυση, Δύτη!
Μιλ μερσί!
(Και καλή χρονιά! )
Όλοι οι εορτάζοντες έρχονται να πάρουν τα χρόνια πολλά τους 🙂 Λείπεις! (είδα ότι ήσουν κάποτε και στο τουίτερ όπου σκορπάμε πλέον τις σοφίες μας…)
@ Δύτης των νιπτήρων
Γεια χαρά !
Ξέρεις τι σημαίνει η λέξη «κουλεμπέης» ; Την έλεγαν οι παππούδες μου. Δεν θα με κάνει εμένα κουλεμπέη. Με την έννοια ότι «δεν θα μου πει τι να κάνω» .
Δυστυχώς δεν βρίσκω τίποτα στο ιντερνέτι εκτός από αυτό το στιχούργημα :
Satirikos logos ste Mane : «Tsatires.»
https://books.google.gr/books?id=b88xAAAAIAAJ&q=%CE%AD%CE%BD%CE%B1%CE%BD+%CE%AC%CF%83%CF%83%CE%BF+%CE%BA%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CF%80%CE%AD%CE%B7&dq=%CE%AD%CE%BD%CE%B1%CE%BD+%CE%AC%CF%83%CF%83%CE%BF+%CE%BA%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CF%80%CE%AD%CE%B7&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjsr9i7o_juAhVFr6QKHbPhAEsQ6AEwAHoECAAQAg
Το δεύτερο συνθετικό μάλλον είναι ο «μπέης» . Το πρώτο ποιο είναι ; Το kule = πύργος ή το kul = δούλος ;
Μπα! Καλώς τον! Σκέφτηκα τον κιουλχάνμπεη, αλλά δεν μου κολλάει α) ο τονισμός β) η αστική προέλευση της λέξης. Οπότε τείνω στον κουλέ, τον πύργο, αλλά δεν μπορώ να εξηγήσω ακριβώς το πώς και το γιατί…