Μια από τις πρώτες καθαρά λογοτεχνικές ιστορίες φαντασμάτων είναι γραμμένη το 1727 από τον πολυπράγμονα Ντάνιελ Ντεφόου, τον συγγραφέα του Ροβινσώνα Κρούσου και (μεταξύ άλλων) κατάσκοπο. Μιλά για κάποιον που δικαζόταν για φόνο, αλλά για τον οποίο δεν βρέθηκε σίγουρη μαρτυρία για να αποδειχθεί η ενοχή του. Και εκεί που όλα έδειχναν ότι θα αθωωθεί,
κοιτάζει στα έδρανα, σαν να είχε τρομοκρατηθεί· ανακτώντας κάπως το κουράγιο του, απλώνει το χέρι του προς το εδώλιο όπου συνήθως καταθέτουν στις δίκες οι μάρτυρες, και δείχνοντας με το χέρι του, Εντιμότατε, λέει δυνατά, αυτό δεν είναι δίκαιο, δεν είναι σύμφωνο με το νόμο, αυτός δεν είναι νόμιμος μάρτυρας.
Το εδώλιο είναι κενό, φυσικά, και μαντεύετε ποιανού ήταν το φάντασμα.
(Susan Owens, The Ghost: A Cultural History, Λονδίνο 2017, σελ. 99)
ο δύτης των νιπτήρων 
Στα αγγλικά είναι ίσως πιο εντυπωσιακό:
he gives a Start at the Bar, as if he was frighted; but recovering his Courage a little, he stretches out his Arm towards the Place where the Witnesses usually stood to give Evidence upon Tryals, and pointing with his Hand, My Lord, says he, (aloud) that is not fair, ’tis not according to Law, he’s not a legal Witness.
σελ. 101 κ.εξ.
https://archive.org/details/essayonhistoryre00defo
Εξαιρετικό! Κι απ’ότι βλέπω φρεσκοεκδοθέν. Πότε πρόλαβες και το βρήκες;
Όταν έγραψα την παραπομπή συνειδητοποίησα ότι μόλις είχε εκδοθεί! Τυχαία το βρήκα, το πουλούσαν το Δεκέμβρη στην έξοδο από τις Κατακόμβες στο Παρίσι. Cum linguis in lingua morta 🙂
Και πόσα ουσιαστικά γράφονται με κεφαλαίο πρώτο γράμμα!
Ρε Δύτη, πότε βγαίνεις εσύ και μας ξαφνιάζεις;
Σωστό φάντασμα!
Πάντως σαν αφήγηση συνταρακτικό
[ως αφήγηση θα έλεγε ο Σαραντάκος, ο συντηρητικός]
ως αφήγηση θα έβαζα κι εγώ, αλλά το άφησα.
Να δεις που σύντομα θα γίνω και φωνημικός
σας χερετό
Ποιος μου έβαλε πράσινο κομπολόι; Τέτοιο έχω και στον Σαρ; Γιά να δω!
Διακρινω στροφή στις μινιατούρες. Μ΄ αρέσουν.
Τέτοιες ιστορίες έχει πολλές και ο Αμβρόσιος Μπιρς φυσικά πολύ μεταγενέστερες. Παίζει να τις έκλεψε.
Καλημέρα! Διόρθωσα το My Lord σε Εντιμότατε (αντί για «Θεέ μου») βλέποντας το υπόλοιπο κείμενο: μιλά στον δικαστή. Ίσως ένα ‘μιλόρδε’ θα ήταν σωστότερο, αλλά με τόσες αμερικάνικες ταινίες έχουμε συνηθίσει στο Your honor και προτίμησα τη νοηματική διαφάνεια.
Καλά, και όσοι λένε «μάρτυς μου ο Θεός» σε φάντασμα δεν αναφέρονται;
Χμ, όχι όλοι: https://dytistonniptiron.wordpress.com/2012/09/25/buber/
Όταν ξύπνησε, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμα εκεί
Le Dinosaure Luis Felipe Lomelí
El emigrante (micro story) Luis Felipe Lomelí
– ¿Olvida usted algo?
-¡Ojalá!
– Ξεχάσατε κατι;
– Μακάρι!
Ωραίες κι αυτές οι μινιατούρες!
Η ιστορία μπορεί και να διαβαστεί ότι οι τύψεις του δολοφόνου ήταν τόσο ισχυρές που τον έκαναν να βλέπει ζωντανό το πρόσωπο του θύματος και τον οδήγησαν τελικά να ομολογήσει (δεν αναφέρει κανέναν άλλον να είδε την παρουσία στο δικαστήριο, μόνο τον κατηγορούμενο)
Ναι, εξαφανισμένε, αν δεις αυτή είναι και η ερμηνεία που δίνει ο Ντεφόου (σε άλλες περιπτώσεις ωστόσο φαίνεται να μην αρνείται την πιθανότητα εμφάνισης φαντασμάτων).
Κάποτε αναρωτήθηκα πώς ξεκίνησε αυτό το κλασικό μοτίβο, που το επισήμανε κι ο Τσβεταν Τοντόρωφ, στις τυπικές ευρωπαϊκές & αμερικάνικες ιστορίες φαντασμάτων:
– Στην αρχή όλα νορμάλ
– Μετά συμβαίνει κάτι περίεργο που μπορεί να ερμηνευτεί με δύο τρόπους, είτε υπάρχει κάποιο φάντασμα είτε ο πρωταγωνιστής παρανοεί, πνίγεται από τύψεις όπως εδώ, οι γείτονες προσπαθούν να τον τρομάξουν, οι συγγενείς συνωμοτούν κ.λπ.
– Σε κάποια στιγμή ο συγγραφέας αποκαλύπτει οριστικά τι από τα δύο συμβαίνει.
Αυτές οι ιστορίες του ΝΝ παίζει καθόλου να είναι η πρώτη επιρροή;
Ωραίο ερώτημα. Θα σου (σας) κάνω το απόγευμα μια σύντομη περίληψη του βιβλίου της Όουενς, μια επισκόπηση δηλ. της εξέλιξης των αγγλικών ιστοριών φαντασμάτων.
Είχαμε συζητήσει παλιά τη διαδεδομένη ΝΑασιατική ιστορία φαντασμάτων; Δεν μπορώ να θυμηθώ
Ναι, εδώ τη συζητούσαμε: https://dytistonniptiron.wordpress.com/2012/01/24/cinani/
Λοιπόν η πολύ σύντομη περίληψη του βιβλίου της Όουενς:
Κατά τα τέλη του 14ου αιώνα, με την οριστική εγκαθίδρυση του Καθαρτηρίου στο φαντασιακό της καθολικής εκκλησίας, οι νεκροί εμφανίζονται με βασανισμένες ψυχές για να λάβουν συγχώρεση. Με την Αγγλική Μεταρρύθμιση όμως κυριαρχεί η απόρριψη της δυνατότητας ύπαρξης φαντασμάτων: οι σχετικές ιστορίες αντιμετωπίζονται με ειρωνία, καταρρίπτονται ως δείγματα του παραλογισμού των καθολικών (π.χ. από τον Ρίτσαρντ Μπάρτον της «Ανατομίας της μελαγχολίας»). Ωστόσο ιστορίες φαντασμάτων εξακολουθούν να κυκλοφορούν στις λαϊκές φυλλάδες καθ’ όλο τον 16ο αιώνα: η έμφαση τώρα δεν είναι στην ατομική δικαίωση της ψυχής τους, αλλά στην εκδίκηση κλπ (βλ. το φάντασμα στον Άμλετ π.χ.).
Στα μέσα του 17ου αι. διάφοροι φυσιοδίφες μαζεύουν υλικό από τοπικές παραδόσεις – αυτό συμπίπτει με την εισβολή του αναγεννησιακού ερμητισμού, αν κατάλαβα καλά. Την ίδια εποχή, καθώς αναδύεται ο υλισμός του Καρτέσιου ή του Χομπς, οι ιστορίες αυτές χρησιμοποιούνται ως αντεπιχείρημα («να που υπάρχουν πνεύματα») και στοιχειωμένοι τόποι μετατρέπονται σχεδόν σε δημόσια θεάματα.
Με τον Ντεφόε, στις αρχές του 18ου αι., το φάντασμα μπαίνει κατά κάποιο τρόπο στη λογοτεχνία ως πρωταγωνιστής, χωρίς μάλιστα να εξάγεται ηθικό δίδαγμα. Στα μέσα του αιώνα υπάρχουν διάφορα διάσημα φαντάσματα στο Λονδίνο, με επιτροπές διερεύνησής τους και τα παρόμοια: από τη μια οι Μεθοδιστές πιστεύουν και ενδιαφέρονται, από την άλλη οι Αγγλικανοί τους κατηγορούν ως δεισιδαίμονες και εύπιστους.
Τα υπόλοιπα είναι γνωστά: αρχές 19ου ρομαντισμός, Μπλέικ και ερείπια – και ταυτόχρονα λαϊκά θεάματα όπου τα φαντάσματα εμφανίζονται με οπτικά τρικ σε γυάλινες βιτρίνες (τότε αρχίζει να γίνεται διάφανη η μορφή τους, αυτό μου έκανε εντύπωση). Σύνδεση με τοπικές αρχαιότητες (το ένδοξο και θλιβερό παρελθόν τόπος κατοικίας πνευμάτων), προραφαηλίτες και Ροσέτι – αποκορύφωμα το δεύτερο μισό του 19ου, Ντίκενς, Στήβενσον, Χένρι Τζέιμς, Κίπλινγκ και η ιστορία φαντασμάτων γίνεται ολόκληρο λογοτεχνικό είδος (συν πνευματισμός, φωτογραφίες εκτοπλασμάτων, όλη αυτη η παράξενη κουλτούρα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα).
Αυτά σε γενικές γραμμές. Μ’ άρεσε πολύ ένα υποτίθεται τσιγγάνικο ποιηματάκι από ένα διήγημα του 1892 (διαβάζεται δυνατά):
Pallinghust Barrow — Pallinghurst Barrow!
Every year one heart thou’lt harrow!
Pallinghurst Ring — Pallinghurst Ring!
A bloody man is thy ghostly king.
Men’s bones he breaks, and sucks their marrow,
In Pallinghurst Ring on Pallinghurst Barrow.
Το διήγημα του 1892: https://core.ac.uk/download/pdf/30410465.pdf
Εντυπωσιακό. Ώστε τα φαντάσματα έχουν και πολιτικό πρόσημο; Κάποιος να γράψει ένα διήγημα με (καθολικούς) Ιρλανδούς αντάρτες που επιστρατεύουν και το φάντασμα της περιοχής στον αγώνα κατά των (προτεσταντών) Άγγλων
Ακόμα όμως δεν εξηγείται η καθιερωμένη αμφισημία στη λογοτεχνική αφήγηση. Γιατί οι συγγραφείς ένιωθαν υποχρεωμένοι να κάνουν τον αναγνώστη να περάσει από μια περίοδο αμφιβολίας, όπου τα περιγραφόμενα γεγονότα σήκωναν διπλές εξηγήσεις;
Νομίζω αυτό που λες ξεκινά κατά τα μέσα του 19ου αιώνα και έχει να κάνει με τις εξελιγμένες απαιτήσεις της λογοτεχνικότητας. Δηλ. σκέφτομαι ότι στον Ντίκενς, ναι μεν αρχικά ο Σκρουτζ λέει στο φάντασμα του Μάρλεϊ (έτσι δεν τον λένε;) ότι είναι αποτέλεσμα δυσπεψίας (και αυτό πατάει σε μια ολόκληρη παράδοση άρνησης της ύπαρξης φαντασμάτων), ο αναγνώστης όμως από την αρχή δεν έχει αμφιβολίες. Θαρρώ ότι οι αμφιβολίες για τον αναγνώστη ξεκινούν αμέσως μετά, με τον Στίβενσον, τον Χένρι Τζέιμς, τον Κίπλινγκ… μπορεί όμως να κάνω και λάθος.
Ψάχνω μια άλλη διαδεδομένη ασιατική ιστορία φαντασμάτων. Τυχαία βρήκα αυτό: Creepy Ghost Stories and Legends from Vietnam
Στο σημερινό Βιετνάμ τα φαντάσματα ψωνίζουν από σούπερ-μάρκετ, υπάρχει αντίστοιχη ιστορία με το Γεφύρι της Άρτας που πρέπει να χτίσεις άνθρωπο για να στεριώσει, ενώ φαίνεται ότι ο αμερικάνικος πόλεμος πολλαπλασίασε τον φαντασματικό πληθυσμό της χώρας (αυτό που εμείς λέμε «ο πόλεμος του Βιετνάμ» στο Βιετνάμ το λένε «ο αμερικάνικος πόλεμος»)
Ωραίο κι αυτό το νήμα!
Κι όταν λές, Δύτη, «Με τον Ντεφόε, στις αρχές του 18ου αι.,…» , εννοείς το απόσπασμα της εδώ ανάρτησης ή έχεις υπόψη σου κι άλλα.
Γιατί το συγκεκριμένο απόσπασμα μπορώ να το φανταστώ και χωρίς να έχουν προηγηθεί τα του 17ου αιώνα.
Θυμίσου το επεισόδιο με το Μάκβεθ που βλέπει στο φαγοπότι το φάντασμα του Μπάνκο, πώς-τονε-λένε, σαν κατήγορο, και παραλίγο να φανερωθεί.
Όσο για τυποποίηση και αφηγηματικά μοτίβα, θα μπορούσαμε και να παραλείψουμε ως δευτερεύον το στοιχείο του φαντάσματος και να το εντάξουμε στο μοτίβο: Κάτι απαρατήρητο στους υπολοίπους εγείρει τις τύψεις του ενόχου και τον κάνει να αυτοπροδοθεί, όπως οι γερανοί του Ιβύκου (Θα μου πεις βέβαια ότι έτσι δεν θα είχαμε την ανατριχίλα και το chiller).
Συνειδητά διάλεξες για τίτλο μυθιστόρημα της Αγκάθα Κρίστι;
Κατόπιν-ειδικής-πρόσκλησης: αν θυμάμαι καλά η Όουενς έχει κατά νου τη χρήση του φαντάσματος σαν του κατεξοχήν κεντρικού στοιχείου της πλοκής και το τέχνασμα του να μην ξέρεις αν πρόκειται όντως για φάντασμα ή για τις τύψεις του φονιά. Ο Μάκβεθ βλέπει όντως το φάντασμα, δεν χωρεί αμφιβολία.
Αλλά μια και λες για τον Ίβυκο, άκουσα πρόσφατα για τις φρικαλέες ιστορίες φαντασμάτων στις μεταμορφώσεις του Απουλήιου.
Τον τίτλο τον ήξερα για Χίτσκοκ, εγώ.
https://en.wikipedia.org/wiki/Dumb_Witness
Αλλά γιατί να μη χωρεί αμφιβολία αν όντως βλέπει το φάντασμα;
Επιλογή του σκηνοθέτη δεν είναι αν θα το εμφανίσει ή όχι;
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B9%CF%89%CF%80%CE%B7%CE%BB%CF%8C%CF%82_%CE%9C%CE%AC%CF%81%CF%84%CF%85%CF%82
Λες; Έχω την εντύπωση ότι για τον Σέξπιρ υπάρχει με βεβαιότητα το φάντασμα, όπως και κείνο του πατέρα του Άμλετ.
Α, δεν ήξερα τον ελληνικό τίτλο.
Ο πατέρας του Άμλετ είναι dramatis persona. Λέει λόγια.
Στο Μάκβεθ δεν ακούμε το φάντασμα να μιλά. Την παρουσία του την αντιλαμβάνεται ο θεατής από αυτά που λέει ο Μάκβεθ.
Δες όμως τις σκηνικές οδηγίες: The GHOST OF BANQUO enters, and sits in MACBETH’s place
Στον Ριχάρδο Γ΄ βέβαια υπάρχει η αμφισημία, μια και ο λεγάμενος κοιμάται όταν τον επισκέπτονται: https://www.bl.uk/shakespeare/articles/ghosts-in-shakespeare
Α, δεν τις είχα υπόψη τις σκηνικές οδηγίες.
Θα με επηρέασε κάποια παράσταση όπου ο σκηνοθέτης επέλεξε να μην εμφανίσει φάντασμα για να κάνει το παιχνίδι που λες.
Επειδή το θέμα, μέσω των σχολίων κυρίως, διευρύνθηκε στην λογοτεχνία φαντασμάτων, θα ήταν άδικο, μου φαίνεται, να μην αναφερθούν και οι ανάλογες ιστορίες, γραμμένες στα αγγλικά στην Ιαπωνία, από τον Λευκάδιο Χερν: κυρίως των συλλογών «Kwaidan: Stories and Studies of Strange Things» και «Ιn Ghostly Japan» (θα υπάρχουν και αλλού, υποθέτω). Ευτύχησαν μάλιστα στην έκδοσή τους, εικονογραφημένες από γνήσια ιαπωνικά φαντάσματα, υψηλής τέχνης.