Ένας Τούρκος στο Παρίσι

Όχι το τραγούδι του Μαχαιρίτσα — αλλά ένα ωραίο αίνιγμα για όποιον έχει χρόνο για σκότωμα και γνώσεις μεσαιωνικής γαλλικής.

Διαβάζω την Παναγία των Παρισίων του Ουγκό (δεν το είχα διαβάσει! είχα δει μόνο την ταινία του Ντίσνεϊ) και πέφτω πάνω στην εξής περικοπή (10, Ι):

Gringoire lui dit: «Mon maître, je vous répondrai: Il padelt, ce qui veut dire en turc: Dieu est notre espérance. (Ο Γκρενγκουάρ του είπε: «Κύριέ μου, θα σας απαντήσω: Il padelt, που στα τούρκικα σημαίνει: ελπίζω στον Θεό).

Φυσικά δεν υπάρχει τέτοια τούρκικη φράση. Ωστόσο, ο Ουγκό δεν το είχε βγάλει από την κοιλιά του· αν και ούτε η γαλλική έκδοση που έχω, ούτε καμία από τις μεταφράσεις που ξέρω έχει κάποια σημείωση, στην εποχή του διαδικτύου έχει γίνει η θάλασσα γιαούρτι και, όταν μας ρωτάνε, μπορούμε να πούμε κάτι καλύτερο από την απάντηση του Γκρενγκουάρ. Η φρασούλα λοιπόν, ανακαλύπτουμε, είναι μια μυστηριώδης λέξη γραμμένη (κάποτε) στο Chateau de Marcoussis, δηλαδή σε αυτό. Και νάτη:

Ούτε όμως η «τούρκικη» ερμηνεία είναι επινόηση του Ουγκό. Αντίθετα, ήταν ήδη γνωστή το 18ο αιώνα (αντιγράφω από αυτό το βιβλίο του 1757, σελ. 275-276):

Το έμβλημα του ιδρυτή [μαρκησίου Μονταιγκύ] που είναι ILPADELT είναι ζωγραφισμένο παντού και συχνά χωρισμένο σε δύο λέξεις, IL PADELT. Ο Du Breul αναφέρει ότι ένας Τούρκος στην ακολουθία του Φραγκίσκου Α΄ επισκέφτηκε το Μαρκουσί και αποφάνθηκε ότι πρόκειται για συριακά, και πως σημαίνει «ελπίζω στο Θεό». Μάλιστα στη βιβλιοθήκη υπάρχει ένα χειρόγραφο, στο οποίο διαβάζουμε, στο φύλλο 194, Il Padelt est nomen compositum graeco scilicet et hebraïco, et signifient Spes mea Deus, ut a quodam Turco in lingua hebrea, graeca et latinca docto cognovimus, qui baptizatus fuit et in servition Regis Francisci receptus anno 1523. Ως επιβεβαίωση, λένε ότι αυτές οι τρεις λέξεις, Spes mea Deus, υπάρχουν ακόμα σε κάποια μέρη του πύργου. Άλλοι πιστεύουν ότι η λέξη είναι αρκτικόλεξο. Μιλά δηλαδή ο Μονταιγκύ και λέει: Je l‘ai promis à Dieu, et le tiens («το υποσχέθηκα στο Θεό, και κρατάω [την υπόσχεσή μου]»)… Κάποιος από τη Βρετάνη έγραψε στο Mercure de France (Ιανουάριος 1743, σελ. 78) μια επιστολή, όπου αμφισβητεί αυτή την εξήγηση. Ισχυρίζεται ότι η φράση σημαίνει «θα διαρκέσει», καθώς padet είναι στα βρετόνικα ο μέλλοντας του «διαρκώ».

Η υπόθεση του αρκτικόλεξου υποτίθεται ότι παραπέμπει σε ένα είδος τάματος του μαρκησίου Μονταιγκύ να χτίσει ένα μοναστήρι στο Μαρκουσί αν ο άρρωστος βασιλιάς γινόταν καλά. Κάπως παρόμοια, η ίδια ιστορία παρατίθεται εδώ όπου διαβάζουμε επίσης ότι ο Perron de Langres, συγγραφέας κάποιου βιβλίου τοπικής ιστορίας του 18ου αιώνα, πάλι, ονόματι Anastase de Marcoussis, αμφισβητεί την τούρκικη ερμηνεία (προς όφελος του αρκτικόλεξου, γραμμένου πιο αρχαιοπρεπώς: Je l’ay promis à Dieu et le tiendray) ως εξής:

Η υπερβολή αυτής της πλαστογραφίας φτάνει να θέλει να πείσει την πιο λόγια και ευγενή αυλή εκείνης της εποχής ότι μια λέξη επινοημένη μόνο και μόνο για να χρησιμέψει ως έμβλημα δεν ανήκει σε καμία γλώσσα γνωστή στην Ευρώπη. Δημιουργός αυτού του μύθου είναι ένας φτωχός και αδαής καλόγερος, που θέλει να μας δείξει έναν Τούρκο να μιλά ως άνθρωπος επιτήδειος, αντίθετα με το πνεύμα αυτού του βάρβαρου έθνους που συνήθως νιώθει πιο άνετα με τις ασκήσεις του σώματος παρά μ’ εκείνες του πνεύματος, καθώς σχεδόν κανένας ανάμεσα σε αυτούς τους απίστους δεν φτάνει ούτε στην επιφάνεια των επιστημών που ξέρουμε εμείς. Δεν ξέρω τι να θαυμάσω περισσότερο, την ξεδιαντροπιά εκείνου που σκάρωσε αυτό το παραμύθι, ή την αφέλεια του αδελφού Jacques du Breüil που το τύπωσε στο τέταρτο βιβλίο του των Antiquitez de Paris, σελ. 1290.

Δεν ξέρω τι δουλειά είχε κάποιος καλόγερος να εξυψώσει ένα βάρβαρο σε άνθρωπο επιτήδειο, αλλά η υπόθεση της βρετονικής καταγωγής φαίνεται τελικά να είναι η πιο πιθανή. Στα βρετονικά, πράγματι, βρίσκουμε σε διάφορα λεξικά ότι padus σημαίνει διαρκής, ανθεκτικός, επίμονος και padusted η επιμονή, η αντοχή, η διάρκεια (εδώ)· ότι padel σημαίνει ανθεκτικός και επίμονος (εδώ ή εδώ). Ρώτησα και τον κελτολόγο υπηρεσίας, που μου απάντησε:

Στο ενδιάμεσο, οθωμανολόγε, έριξα μια ματιά στα (χάρτινα) λεξικά των ουαλλικών και βρίσκω πιθανή κοινή ρίζα στο parhad (=duration, continuation), βλ. και ρήμα parhau (συνεχίζω, διαρκώ, αντέχω) και τα περίπου συνώνυμα επίθετα parhaol (durable, perpetual, lasting) και parhaus (perpetual, lasting, continual, persistant).
(το rh, έντονο ρρρ ή «ρ με δασεία» αν προτιμάς, λογίζεται για ένα γράμμα ή ένας φθόγγος, και δικιολογεί σε ορισμένες περιπτώσεις την τροπή σε d)

Μπορεί κανείς να πει πολλά επ’ αυτού αλλά δύσκολα θα καταλήξει κάπου με σιγουριά, π.χ. πόσο συνηθισμένη ήταν, στο συγκεκριμένο χωρόχρονο, η μίξη γαλλικών και βρετόνικων; ώστε να δικιολογηθεί το il. Και φυσικά αυτό το «ιλ», με λίγη καλή θέληση μπορεί να σημαίνει τα πάντα σε διάφορες γλώσσες και διαλέκτους, αν επιτρέπεται να τις ανακατώνουμε.

Αν το θέλει κανείς πολύ, μπορεί επίσης να βρει κάτι στα κούρδικα, στα αραμαϊκά, κοκ, ώστε να δικαιωθεί και η μαρτυρία του (υπαρκτού ή ανύπαρκτου, αυθεντικού ή κατά φαντασία) Τούρκου – και πάει λέγοντας.

Από την άλλη, τα αρχικά (αφού ήταν τεκμηριωμένη πρακτική) μπορεί να σημαίνανε οτιδήποτε, όπως με τις αριθμοσοφίες – και αναρωτιέμαι ποια μαρτυρία (ποιας εποχής, σε ποια πηγή) επαυτού θα μπορούσε να θεωρηθεί αποφασιστική ή έστω πειστική.

***

Για να ξαναγυρίσουμε στον Ουγκό, φαίνεται ότι θεωρούσε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του μεσαίωνα τη μανία με τους Τούρκους: ο Τούρκος του αφελούς αδελφού Jacques du Breüil είχε αναγνωρίσει το ρητό ως «συριακά», και το ίδιο φαίνεται ότι είχε γράψει και ο Ουγκό σε ένα προσχέδιο του μυθιστορήματος,* βρήκε όμως πιο απλό -και πιο γραφικό μάλλον- να το κάνει τούρκικο στο τέλος. Σε ένα από τα τελευταία κεφάλαια (10, IV) διαβάζουμε ότι

Sainte-Sophie, de Constantinople, il y a quarante ans de cela, a trois fois de suite jeté à terre le croissant de Mahom en secouant ses dômes, qui sont ses têtes. (Η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, εδώ και σαράντα χρόνια, τρεις φορές στη σειρά έριξε στη γη το μισοφέγγαρο του Μαχόμ με μια κίνηση των τρούλων της, που είναι τα κεφάλια της).

Ο Mahom είναι προφανώς ο Μωάμεθ, και πράγματι η Παναγία των Παρισίων διαδραματίζεται το 1482, λίγες δεκαετίες μετά την πτώση της Πόλης. Οι Τούρκοι δανείζουν μέχρι και την ενδυμασία τους στους δαίμονες:

Je vous dis, moi, que c’est l’esprit Sabnac, le grand marquis, le démon des fortifications. Il a forme d’un soldat armé, une tête de lion. Quelquefois il monte un cheval hideux. Il change les hommes en pierres dont il bâtit des tours. Il commande à cinquante légions. C’est bien lui. Je le reconnais. Quelquefois il est habillé d’une belle robe d’or figurée à la façon des Turcs. (Εγώ σας λέω ότι είναι το πνεύμα ο Σαμπνάκ, ο μεγάλος μαρκήσιος, ο δαίμονας των οχυρώσεων. Έχει μορφή οπλισμένου στρατιώτη και κεφάλι λιονταριού· κατά καιρούς καβαλά και ένα απαίσιο άτι. Κάνει τους ανθρώπους πέτρες, και μ’ αυτούς χτίζει πύργους. Διατάζει πενήντα λεγεώνες! Αυτός είναι. Τον αναγνωρίζω. Μερικές φορές ντύνεται με ωραίο, ζωγραφιστό χρυσό ένδυμα, σαν τους Τούρκους).

Ο δαίμων αυτός είναι γνωστός, αν και στις πηγές μοιάζει να πρωτοεμφανίζεται εκατό χρόνια μετά. Πιο παράξενο είναι ότι οι Παριζιάνοι του 1482, και μάλιστα οι ληστές, ζητιάνοι κι απατεώνες της Αυλής των θαυμάτων γνωρίζουν την ύπαρξη και την ενδυμασία των Τούρκων.

***

Παρόλα αυτά, τίποτε δεν είναι τυχαίο. Τη χρονιά ακριβώς που διαδραματίζεται το μυθιστόρημα, ξεκινά η περιπέτεια ενός Τούρκου στη Δύση: δεν έφτασε ποτέ στο Παρίσι για να διαβάσει το έμβλημα των Montaigu, ωστόσο πρόλαβε να δει τη Νίκαια, τη Λιμόζ και τη Ρώμη. Ήταν ο κακότυχος πρίγκιπας Τζεμ. Ήρωας όχι του Ουγκό, αλλά πάντως ενός προδρόμου του του ύστερου 17ου αιώνα — και, από την άλλη, ενός οθωμανικού έργου, γραμμένου από κάποιον σύντροφό του, που περιγράφει με ελαφρώς γοητευμένο αλλά βέβαια και σκανδαλισμένο ύφος πώς του έκανε εντύπωση η γυμνότητα του λαιμού και των αυτιών των γυναικών της Νίκαιας, καθώς και το ότι επιδιώκουν δημόσια φιλιά και αγκαλιάσματα και ότι “μετά το χορό, όταν ήθελαν να ξεκουραστούν, κάθονταν στα γόνατα των εραστών τους”.** Πρέπει να ένιωσε λίγο σαν τον Κουασιμόδο, ή έστω τον Ντομ Κλωντ Φρολό, τον αρχιδιάκονο της Νοτρ Νταμ.

* Olin H. Moore, «How Victor Hugo created the characters of Notre-Dame de Paris«, Proceedings of the Modern Language Association of America, 57/1 (1942), 255-274.

** Nicolas Vatin, “À propos de l’ exotisme dans les Vâkı‘ât-ı Sultân Cem: le regard porté sur l’ Europe occidentale à la fin du XVe siècle par un Turc Ottoman”, Journal Asiatique 272 (1984): 237-248.