Η ακαταστασία των πραγμάτων

Μου προξενεί πάντα (πια) μια ορισμένη εντύπωση πόσο επίκαιρος θεωρείται ο Ντεμπόρ και οι συν αυτώ σιτουασιονιστές ή αν προτιμάτε καταστασιακοί. Όσοι τους διαβάσαμε στα νιάτα μας είχαμε το τοτινό πλεονέκτημα να κολλήσουμε μια σνομπ υπεροψία απέναντι στους φτωχούς συμφοιτητές-μελλοντικά στελέχη, που συχνά αντιστάθμιζε το ότι για παράδειγμα βαρεθήκαμε να μελετήσουμε τον Αλτουσέρ· όσοι τους συνάντησαν μεγάλοι προτίμησαν τον ηδονιστή Βανεγκέμ, που προσφέρεται για αγροτουριστική αμπελοφιλοσοφία (έχω στο νου μου γνωστό αρθρογράφο της παλιάς Ελευθεροτυπίας, ας πούμε) και που έμεινε στην ιστορία επειδή έφυγε για τις προγραμματισμένες διακοπές του πάνω που ξεκινούσε ο Μάης του ’68, τον οποίο οι σύντροφοί του αρέσκονταν να τονίζουν ότι προκάλεσαν· άλλοι που διάβασαν τον Ντεμπόρ σε παλιότερα νιάτα χαίρονται να τον περιφέρουν σαν δείγμα του ότι ο πραγματικός επαναστάτης αρκεί, όπως εκείνοι, να πίνει με παρέα μέχρι το ξημέρωμα. Είναι αρκετά ειρωνικό –αλλά, ίσως, και ενδεικτικό– ότι σήμερα κυκλοφορεί σε πολυτελείς αν και φτηνές εκδόσεις (Σημειώσεις πάνω στο πόκερ) και σε άρθρα της Λάιφο (όπου μάλιστα διαβάζουμε ότι πλήρωσε τις ιδέες του με τη ζωή του, κάτι που αν μη τι άλλο χρειάζεται κάποια επεξήγηση). Δεν ξέρω αν αυτό είναι πιο ειρωνικό ή το ότι του κάνει αφιέρωμα η Αυγή των ημερών — αν και θα ήθελα να υποψιαστώ έναν αυτοσαρκασμό εκ μέρους του Κοροπούλη (του οποίου παρεμπιπτόντως η αρκετά αποστασιοποιημένη από τον τρέχοντα θαυμασμό εισαγωγή αποτελεί και μια ωραία βιβλιογραφική επισκόπηση, όπως θα λέγαμε).

Τα πολλά λόγια είναι φτώχεια – ή θέαμα, αν προτιμάτε. Η μικρή αυτή εισαγωγή μας φέρνει στο κείμενο που ακολουθεί, γραμμένο από τον παλιό και αγαπημένο φίλο Μπουκανιέρο, που επιτέλους ψήθηκε να το προσφέρει στο φιλόξενο αυτό ιστολόγιο. Η εποχή προσφέρεται για ξεκαθαρίσματα λογαριασμών, και χαίρομαι που μέσω του Μπουκάν ξεκαθαρίζω και κάποιους δικούς μου. Και, μια και αισθάνομαι αρκετά αποκομμένος από τον κόσμο αυτό τον καιρό, αναρωτιέμαι με περιέργεια αν η κριτική πρόκειται να ξυπνήσει παλιά πάθη ή θα περάσει απαρατήρητη πέρα από τις συγκαταβατικές παρατηρήσεις των γνωστών και μη εξαιρετέων φίλων εδώ.

Η Ακαταστασία

Δώδεκα ύστερες θέσεις για την απουσία κατασκευής καταστάσεων

Α.  Ακαταστασία, αλλά και ανημποριά

1

Αναδρομικά, προκαλεί εντύπωση η αντίφαση ανάμεσα στις διακηρυγμένες φιλόδοξες βλέψεις των ομάδων που εμπνέονταν από καταστασιακές ιδέες και την ελάχιστη επιρροή τους στον περίγυρό τους, ευρύτερο ή και άμεσο. Υπήρχαν βέβαια και εξωγενείς παράγοντες γι’ αυτό, δημιουργείται όμως η υποψία ότι και η υπέρμετρη φιλοδοξία, με την αυτάρεσκη σιγουριά που τη συνόδευε, έχουν κάποια ευθύνη γι’ αυτή την αποτυχία. Ήταν σάμπως κάποιο ισχυρό ναρκωτικό που προκαλούσε φαντασιώσεις μεγαλείου ενώ την ίδια στιγμή καταδίκαζε σε ανημποριά. Η συνηθισμένη παρηγοριά, ότι αυτές οι ιδέες που εκφράζονταν εδώ σε συνεκτική μορφή βρίσκονταν έτσι κι αλλιώς, διάχυτα και αορίστως, «μέσα σ’ όλα τα κεφάλια» μπορεί κι αυτή να αποδειχτεί ότι λειτουργούσε σαν μπούμερανγκ.

2

Γιατί η αδυναμία αυτή φαίνεται ότι απλώνονταν σε κύματα. Όχι προς «όλα τα κεφάλια», αφού τα περισσότερα αγνοούσαν την πηγή της και η παθητικότητά τους οργανώνονταν με άλλους τρόπους, αλλά προς μια μικρή αλλά ίσως κρίσιμη μειοψηφία που διατηρούσε τις ανησυχίες της. Το μικρό αυτό κοινό, αν τυχόν έπαιρνε στα σοβαρά τις μεγαλόστομες διακηρύξεις, έμενε παράλυτο ανάμεσα στην απορία και το θαυμασμό: μα πώς μπορεί να είναι αυτοί οι τύποι τόσο ωραίοι, έξυπνοι και σίγουροι; Μα πώς ζουν; Οι τολμηροί (ή οι τυχεροί) που τους πλησίαζαν διαπίστωναν τη διάσταση λόγων-έργων. Οι περισσότεροι έμεναν στο στάδιο ενός απόμακρου σεβασμού που τους στερούσε τη δυνατότητα να κάνουν κάτι μόνοι τους (ήταν αδύνατο να κάνουν κάτι τόσο καλό…). Υπήρχαν άλλωστε έτοιμα κουτάκια και οποιαδήποτε μορφή δράσης, αν υπήρχε λόγος, μπορούσε να βρει αυτόματα τον κατάλληλο χλευασμό. Οι Μυημένοι μπορεί να ονόμαζαν «φιλο-σιτού» εκείνους τους ελάχιστους που τους επιδοκίμαζαν ή που έστω ασχολούνταν μαζί τους, αν τυχόν ενοχλούσαν την ιδιόμορφή τους μακαριότητα, κι αν είχαν αρκετό θράσος κι αρκετή μεγαλομανία μπορεί να έστηναν κι ολόκληρη κοινωνιολογική ανάλυση πάνω τους, προεκτείνοντας αυθαίρετα τα όχι και τόσο στέρεα συμπεράσματά τους.

3

Δεν κρατούσαν και πολύ αυτές οι προσπάθειες. Κατά κάποιο τρόπο, η αδυναμία αντανακλούσε πάνω στο κάτοπτρο του μικρού κοινού κι επέστρεφε στην πηγή της, θολώνοντας την εικόνα στο μαγικό καθρέφτη του ναρκισσισμού. Βούλιαζαν στην πλήξη τους – και χωρίς να κολλήσουμε στην περιπτωσιολογία, τα περισσότερα μέλη τους κατάληξαν λίγο-πολύ στην παραίτηση ή στην απομακρυσμένη ενατένιση του σοφού βετεράνου, συχνά στην απλή απόσυρση ή στην εκτροπή σε πνευματιστικούς κύκλους και ότι-νάναι. Η αποτυχία τους δεν είχε τίποτα το ηρωικό, δεν θύμιζε σε τίποτα τη ρομαντική (βικτωριανή αλλά και χολιγουντιανή) έφοδο της Ελαφράς Ταξιαρχίας.

4

Όχι ότι εκείνα τα χρόνια ήταν γαλήνια. Μάχες δόθηκαν, αλλά κάτω από άλλες σημαίες και με άλλα όπλα. Οι ήττες τους δεν είναι καταστασιακή κληρονομιά.

Τελικά, δεν είναι εύκολο πράγμα το να ηττηθεί κανείς. Θέλω να πω, για να ηττηθεί πρέπει να πολεμήσει, η ήττα προϋποθέτει τη μάχη, άρα και την πιθανότητα, οσοδήποτε μικρή, μιας νίκης, ακόμα κι αν πρόκειται για έφοδο στον ουρανό.

Χρειάζεται να σου δώσει τη σχετική σημασία ο αντίπαλος. Γι’ αυτό, δεν αρκεί π.χ. να καθίσεις σε μια απόμακρη βουνοκορφή και να βγάζεις εμπρηστικούς λόγους. Στην περίπτωση αυτή, ο εχθρός θα μπορούσε π.χ. πρώτα να οργανώσει ακόμα καλύτερα την απομόνωσή σου (όσο ανησυχεί, λόγω της ρητορικής σου, ότι μπορεί να είσαι επικίνδυνος) και στη συνέχεια να σε μετατρέψει σε θέαμα, με τη χυδαία έννοια, δηλ. να κόβει εισιτήρια (όταν βεβαιωθεί ότι δεν είσαι). Και μάλλον αυτό έκανε.

5

Με αυτό δεν θέλω να πω ότι πρέπει να βάζουμε μετριοπαθείς και προσγειωμένους στόχους, ούτε να υποστηρίξω κάποιου είδους ρεφορμισμό κλπ. Δεν θέλω να αρνηθώ την παλιά ταχτική του γέρο-τυφλοπόντικα, μόνο να πω ότι εκείνος δεν φωνάζει – και κυρίως προσέχει να μη σκάβει προς λάθος κατεύθυνση.

6

Αυτά ίσχυσαν ακόμα και για όσους είχαν από νωρίς διαχωρίσει τη θέση τους από το ντεμπορισμό και είχαν ασκήσει κριτική στο ναρκισσισμό του. Ανήκαν δηλ. κι αυτοί ως ένα σημείο στην παράδοση της IS και στη μηχανική αντιγραφή που γεννούσε ο θαυμασμός. Ο συγγραφέας τούτων των αράδων δεν θέλει να βγάλει την ουρά του απέξω – αποδέχεται το ποσοστό που του αναλογεί σαν στόχος αυτής της κριτικής.

7

Όταν βλέπουμε σήμερα κάποια ιστοσελίδα με τα συνηθισμένα παραφερνάλια (νοσταλγικές φωτογραφίες, ηρωικές δηλώσεις, σπανιότερα κάποιον έξυπνο σαρκασμό), είμαστε λίγο-πολύ σίγουροι ότι η υπόθεση έχει, στην καλύτερη περίπτωση, απλώς εικαστικό ενδιαφέρον – και σίγουρα κανένα διανοητικό, θεωρητικό, πραχτικό ή πολιτικό ενδιαφέρον.

Β. Ντεμπορισμός, αλλά και αριστοκρατισμός

8

Ασφαλώς η εμπειρία της IS δεν είναι για πέταμα κι ασφαλώς υπήρξαν κέρδη και διδάγματα κοκ. Όμως δεν είναι εδώ ο χώρος που θα μιλήσω γι’ αυτά. Επειδή, παραδόξως (ή μήπως όχι;), όσοι δηλώνουν το θαυμασμό τους για τους καταστασιακούς αναφέρονται συνήθως στον κλασικό ντεμπορισμό, όχι στην ιστορία της IS γενικά αλλά στην εκ των υστέρων ερμηνεία της, έτσι όπως παρουσιάζεται στο Αληθινό σχίσμα. Εκεί, όπως θα θυμάστε, το φυλλορρόημα της IS παρουσιάζεται σαν στρατηγικά αποφασισμένη διάλυση – ή τουλάχιστον αυτό το νόημα έδωσε στη συνέχεια η αυθεντία. Η αποστολή είχε ολοκληρωθεί και τώρα θα αναλάβαιναν δράση οι μάζες, ενώ το κέντρο θα γινόταν αόρατο. Ποτέ δεν μάθαμε τι ακριβώς συνέβη στον κόσμο (κατά τη γνώμη του Στρατηγού) ανάμεσα στη στιγμή αυτή και στα Σχόλια – και είναι κρίμα αφού πιστεύεται ότι ο Στρατηγός έχει ταυτόχρονα δίκιο και στις δυο αυτές, εντελώς αντιφατικές, στιγμές.

9

Με αφορμή τα Σχόλια και τον Γκύντερ Άντερς… Το θέμα δεν είναι η «λογοκλοπή», ασφαλώς τιμημένη πρακτική όταν δηλώνεται ή έστω δεν κρύβεται συστηματικά – καθώς συχνά ανοίγει δρόμους, προσφέρει απρόσμενες διασυνδέσεις, γεννάει νέες ιδέες κλπ. Όταν όμως συμβαίνει το αντίθετο, και μάλιστα με ιδιαίτερα κακόπιστο τρόπο που περιλαμβάνει «αποκεφαλισμό του αγγελιοφόρου» (εννοώ τον άτυχο οπαδό που υπέδειξε τη συγγένεια), μπορούμε να θυμηθούμε και παλιότερες απροθυμίες στην αναγνώριση διανοητικών χρεών (Λεφέβρ, Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα, Φρανκφούρτη), όπου συχνά ακολουθούσε ο εξευτελισμός της πηγής. Το αποτέλεσμα ήταν ακριβώς το αντίθετο της γόνιμης διασύνδεσης: δηλ. η δημιουργία μιας νεκρής ζώνης γύρω από την Τελειοποιημένη Θεωρία, μια έρημος που επέτρεπε ή και επέβαλλε τον ενατενιστικό θαυμασμό – και μοιάζει να ήταν σκόπιμο.

10

Ο κλασικός ντεμπορισμός παραμένει σαφώς μέσα στα όρια του μαρξισμού, και μάλιστα ενός αρκετά ορθόδοξου μαρξισμού, ακόμα και χωρίς να λογαριάσουμε τον εργατισμό του. Πράγματι, δεν αμφισβητεί ολόκληρο το ιστορικό σχήμα του ορθόδοξου μαρξισμού, τη «φιλοσοφία της ιστορίας» του ούτε την σε τελική ανάλυση κυριαρχία της οικονομίας. Μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται στο ίδιο σημείο με τις ποικίλες τροτσκιστικές ή νεοτροτσκιστικές εκδοχές του μαρξισμού, όπου η σπουδαιότερη καινοτομία θα ήταν κάποια νέα άποψη για τη φύση του σοβιετικού κράτους. Με μια κουβέντα, ο ντεμπορισμός είναι μαρξισμός. Εντούτοις, ο ντεμπορισμός επέμενε να δηλώνει (ηχηρά κάποτε) ότι βρίσκεται πέρα ή έξω από τον μαρξισμό. Το παράδοξο είναι ότι άλλα ρεύματα σκέψης, τα οποία δήλωναν μαρξιστικά, είχαν προχωρήσει πολύ περισσότερο στην αμφισβήτηση των κλασικών ιστορικών σχημάτων του μαρξισμού. Αυτό όμως δεν ήταν ορατό ή δεν έγινε κατανοητό (άλλοτε από απλή άγνοια κι άλλοτε από εξεζητημένη τύφλωση) στους λεγόμενους καταστασιακούς κύκλους.

11

Όσο για τον ίδιο τον Ντεμπόρ, κακογέρασε μέσα σ’ ένα κάπως αστείο αυτοθαυμασμό, ανάμεσα σε νοσταλγικές κι απολογητικές εξιστορήσεις ενός ένδοξου παρελθόντος και σε μια μόνιμη εξάρτηση από τον καθρέφτη, αντισταθμίζοντας όλ’ αυτά καθώς και την έλλειψη νέων ιδεών με το μοναδικό ταλέντο που του απέμενε: τις επιδείξεις υψηλού ύφους. Διόλου περίεργο που τοποθετήθηκε, μετά θάνατον, ανάμεσα στους αναγνωρισμένους κλασικούς της γαλλικής γλώσσας, ούτε ότι κέρδισε την όψιμη εκτίμηση των εστέτ. Ας μην ξεχνάμε και τις επιδείξεις του παλιάς-καλής υψηλής αστικής κουλτούρας, διανθισμένες με αγαπημένα παραθέματα από λεπτεπίλεπτους κι αυτάρεσκους αυλικούς μέχρι τον ξεπεσμένο αριστοκράτη Τοκβίλ (που, από ειρωνεία, αναγορευόταν την ίδια στιγμή σε έμβλημα και λάβαρο του παλιού-και-νέου φιλελευθερισμού). Κι ακόμα χειρότερα, αφού άφησε την ελιτίστική του τάση να εξελιχθεί σε κοινότοπο και πλαδαρό συντηρητισμό, καταλήγοντας όπως οποιοσδήποτε γέρο-γκρινιάρης να κοροϊδεύει τους σύγχρονους Γάλλους ότι δεν μιλάνε σωστά τη γλώσσα τους («Γαλλικά είναι αυτά που μιλάνε οι σημερινοί αναλφάβητοι;») ή σε πιο εξεζητημένο στιλ ότι δεν αναγνωρίζουν τον οχτασύλλαβο στίχο του Βιγιόν, ή πάλι να δηλώνει την ενόχλησή του για τα «ζωηρά χρώματα κόμιξ» που πήρε η οροφή της Καπέλα Σιστίνα μετά τον καθαρισμό της από τους συντηρητές. Ο ίδιος προτιμούσε τη μουντή σκοτεινιά που είχε συνηθίσει, τη σεβάσμια βρωμιά των αιώνων.

Γ. Φιλολογικές ακαταστασίες

12

Ένα τελευταίο σχόλιο γύρω από την απόδοση «καταστασιακός». Είχε φανεί πολύ πετυχημένη, την εποχή της επινόησής της, ξεφεύγοντας ή ξεπερνώντας τις έως τότε αποδόσεις, «σιτουασιονιστές» ή «σιτυασιονιστές», καθώς και τη διατήρηση του λατινόγραφου «situationnistes». Οι χάρες της, ότι έμενε μακριά από τους -ισμους, ότι υπογράμμιζε ακόμα περισσότερο την έννοια της κατάστασης, αποδείχτηκαν ωστόσο, με τον καιρό, δίκοπο μαχαίρι – ενώ και οι γλωσσικές εξελίξεις, π.χ. με τη διάδοση του όρου situationnel / situational σε διάφορα πεδία και σε ποικίλα συμφραζόμενα, δημιούργησαν πρόσθετη σύγχυση.

Οι γλωσσικές ετικέτες, κοντολογίς, δεν εξασφαλίζουν τίποτα, μπορούν μάλιστα να συνεισφέρουν στην ψευδαίσθηση μιας τέτοιας εξασφάλισης, ενώ τα «γλωσσολογικά» επιχειρήματα μπορούν συνήθως να χρησιμοποιηθούν και προς την μία και προς την άλλη κατεύθυνση.

 

Μπουκανιέρος

(Καλυφτάκι, 21 προς 22 του Μάρτη 2016)

 

* Η τελευταία, δωδέκατη θέση περιείχε αρχικά μια πιο φιλόδοξη αλλά τελικά εντελώς λανθασμένη τοποθέτηση. Πείστηκα γι’ αυτό και την τροποποίησα ριζικά μετά από συζήτηση με αγαπητό φίλο, που γνωρίζει άλλωστε το θέμα πολύ καλύτερα από μένα.