Γορίλας σε ατμομηχανή

Τι δουλειά έχει ένας Δύτης σαν κι εμένα, με τις ανατολίτικες επιρροές του, με τον καπιταλισμό του ύστερου 19ου αιώνα; Ε, καμία δουλειά, αλλά δεν μπορεί ν’ αγιάσει. Διαβάζω τελευταία κάπου για την αδυναμία ορισμού της εκμετάλλευσης, για τη σχετικότητα της ηθικής (σε αντίθεση με τις οικονομικές παραμέτρους που δεν είναι, λέει, διόλου σχετικές), διαβάζω διάφορα που τον φέρνουν στο μυαλό μου. Ο παροντικός καθρέφτης, πρέπει να πω, είναι κάπως ξεγυμνωμένος. Η πολλή επιστήμη δεν τον αφήνει καν να κρατάει τα προσχήματα, και έτσι στη θέση του παλιού καλού αποικιοκρατισμού βλέπει κανείς έναν μεταμοντέρνο σχετικισμό, ας τον πούμε έτσι: δεν εκμεταλλεύεται κανείς τους Κινέζους εργάτες, διότι αυτοί μπορεί να θέλουν να δουλεύουν δεκάξι ώρες για να βγάλουν κανά φράγκο, και ποιος είσαι συ που θα επιβάλεις τα ευρωπαϊκά σου οχτάωρα, για παράδειγμα. Να λοιπόν αυτή η δεύτερη ακμή της, ας πούμε, καπιταλιστικής νοοτροπίας -μόνο που την πρώτη ακμή την εξύμνησε ένας Κίπλινγκ ή (έστω) ένας Βερν, ενώ αυτή, άντε να έχει να παρουσιάσει μια Άιν Ραντ, παναγία μου. Ας μη φλυαρήσω όμως άλλο, όλα αυτά είναι προσχήματα για να σας δείξω το υλικό που σκάναρα στην τελευταία μου επίσκεψη στας Αθήνας.

Πουθενά αλλού δεν ήταν τόσο φανερή η αυτοεικόνα του ακμάζοντος αστικού πολιτισμού όσο στις Διεθνείς Εκθέσεις του. Ξεκινώντας από τα μέσα του 19ου αιώνα στο Λονδίνο, μια ολόκληρη σειρά εκθέσεων πρόβαλε εκείνο που τότε θεωρούνταν κορυφή του πολιτισμού: την τεχνολογία, ένα, και την πολιτισμική ανωτερότητα, δύο. Από όλο αυτό το νταβαντούρι έχουν μείνει λίγα πράγματα, όπως ο πύργος του Άιφελ ή τα βραβεία που διαβάζει κανείς στο μπουκάλι της Χάινεκεν ή τη σοκολάτα υγείας Παυλίδη. Ή αυτή την επετειακή, μνημειώδη έκδοση που κάπως έπεσε στα χέρια μου:

Ναι, η έκθεση του Παρισιού του 1889 -ένα θαύμα του πολιτισμού (χαζέψτε κι εδώ). Χτιζόταν επί χρόνια, από σίδερο κι ατσάλι, τα υλικά του μέλλοντος (προσέξτε ωστόσο ότι η έκδοση απαξιεί να χρησιμοποιήσει τη φωτογραφία, αντ’ αυτής βλέπουμε λεπτομερείς γκραβούρες), σε έκταση σχεδόν ενός τετραγωνικού χιλιομέτρου,με δικό της τραινάκι, που πήγαινε τους ευτυχείς περιπατητές πέρα-δώθε από τον πύργο ως το παλάτι των μηχανών, την αποθέωση της προόδου:

Η έκδοση που ξεφύλλισα, προσέξτε, έχει πλήρη στοιχεία για όλες τις μηχανές που χρησιμοποιήθηκαν, χωρίς να παραλείπει τα στοιχεία των εργοστασίων που παρήγαν αυτά τα θαύματα της τεχνικής. Όχι μόνο αυτό, καταγράφει με κάθε λεπτομέρεια πόσες λάμπες τοποθετήθηκαν, τι αποχετευτικά έργα κατασκευάστηκαν,  ακόμα-ακόμα και τις πατέντες που οι ευφυείς μηχανικοί κατοχύρωσαν για να συμβάλουν στο υπέροχο θέαμα.  Εντάξει, δεν ήταν όλα τόσο τέλεια: η προηγούμενη έκθεση, διαβάζω, είχε έλλειμμα στον απολογισμό της· όχι όμως η συγκεκριμένη, ίσως γιατί τελικά και παρά τις εξαγγελίες αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί στις κατασκευές σίδερο κι όχι ατσάλι, καθώς το πρώτο στοίχιζε το εν τρίτο του δεύτερου (και σε λιγότερο χρόνο). Ωστόσο δείτε με τι λεπτομέρεια σχεδιάστηκε ο πύργος του Άιφελ (στην έκδοση αναφέρεται συνήθως ως «Πύργος των 300 μέτρων»), δείτε με τι χαρά ανεβαίνει να τον καμαρώσει η κυρία με το ομπρελίνο.

Εμένα που έχω ανθρωπιστική παιδεία, πάλι, ακόμα μεγαλύτερη εντύπωση μου έκαναν τα σπιτάκια όπου παρουσιαζόταν η ιστορία της κατοίκησης, λέει. Παρατηρείστε τα ομπρελίνα και τα καπέλα γύρω από σπιτάκια ασσυριακού ή ελληνικού τύπου, αν και στο τελευταίο δεν έκαναν καν τον κόπο να βάλουν μια επιγραφή με κάποιο τέλος πάντων νόημα:

Και φυσικά από τη Γαλλία που κρατούσε πλέον ολόκληρη σχεδόν τη Βόρεια και Δυτική Αφρική δεν θα μπορούσε να λείπει το «νέγρικο χωριό» με τετρακόσιους ιθαγενείς. Συνηθισμένη ατραξιόν στην αποικιακή Ευρώπη (εδώ μια ανάλυση στα γαλλικά), από την οποία ωστόσο δεν βρήκα τίποτα στην έκδοσή μου. Μόνον ένα εντυπωσιακό άγαλμα, το οποίο ωστόσο ήταν καλλιτεχνικό και όχι, πώς να το πούμε, εθνολογικό έκθεμα:

Προσέξτε ότι ο γορίλας αρπάζει γυναίκα και όχι, ας πούμε, κυνηγό όπως στις μεταγενέστερες ταινίες του Ταρζάν (ή δικαστή όπως στο γνωστό τραγούδι του Μπρασένς).

Κάποιοι άλλοι γορίλες, πάντως, είχαν ήδη εκτελεστεί μαζικά λίγο πριν από μια προηγούμενη Έκθεση (πρωτοφανούς μεγέθους), σχεδόν είκοσι χρόνια νωρίτερα: