Η αβάσταχτη αναμονή του Είναι

Διαβάζω στις σημερινές εφημερίδες την επιφυλλίδα του Ρούσσου Βρανά [τον οποίο πραγματικά συμπαθώ α) γιατί μ’ αρέσει η γραφή του, β) γιατί ξεκίνησε ως μεταφραστής του Ιουλίου Βερν, γ) γιατί έχει ωραίο μουστάκι] και μου κινεί το ενδιαφέρον γιατί γράφει περί Μάλερ. Στην πραγματικότητα, συνοψίζει το σχετικό άρθρο ενός βρετανού μουσικοκριτικού σε μια εφημερίδα της Αυστραλίας (το οποίο εντόπισα και ανέβασε τις μετοχές των αυστραλιανών εφημερίδων, με τις οποίες δεν είχα σκεφτεί ποτέ να ασχοληθώ). Το ερώτημα που τίθεται στα άρθρα είναι το εξής: Γιατί ο Μάλερ; «Τι έχει αυτός που δεν το έχουν οι άλλοι σύγχρονοί του;», αναρωτιέται ο μουσικοκριτικός Νόρμαν Λεμπρέχτ στην εφημερίδα «Οστρέλιαν». «Γιατί μας αγγίζει τόσο άμεσα, όσο δεν μας άγγιξε ποτέ ένας Στράους, ένας Σιμπέλιους, ένας Ραχμάνινοφ;». Εύλογη και ενδιαφέρουσα ερώτηση (διανθίζεται με γεγονότα και ονόματα όπως, Χάρυ Πότερ ή Μιχαήλ Γκορμπατσόφ· στην Ελλάδα νομίζω αυτό τον καιρό κάπου ετοιμάζεται και μια παράσταση για την περίφημη γυναίκα του, την Άλμα Μάλερ, για την οποία είχε γράψει ένα πολύ ωραίο τραγούδι ο Χατζιδάκις και την οποία, ωστόσο, ο Ελίας Κανέττι περιγράφει ως μια μάλλον τερατώδη οντότητα).

Να όμως τι απομονώνει η ελληνική μετάφραση ως απάντηση: Ο Μάλερ ασχολήθηκε με ζητήματα οικεία: τον ρατσισμό, τους χώρους δουλειάς, τις ταξικές συγκρούσεις, την κατάρρευση των ανθρώπινων σχέσεων, την αλλοτρίωση, την κατάθλιψη, τις διαβρωτικές συνέπειες της αχαλίνωτης φιλοδοξίας. Με τις τρεις πρώτες συμφωνίες του «μιλάει» για την παιδική φτώχεια, την αλαζονεία της εκκλησίας και την καταστροφή του περιβάλλοντος. Ο Μάλερ χρησιμοποίησε την ίδια του τη ζωή σαν ένα περίγραμμα για όλα όσα έγραψε, σαν ένα μέσον για να κατανοήσει την ανθρώπινη κατάσταση. Και η μουσική του εξέφραζε πάντα τη βαθιά του επιθυμία να θεραπεύσει τον κόσμο- έναν κόσμο που άλλοι, πολύ περισσότερο αρμόδιοι από εκείνον, δεν έδιναν δεκάρα για τη θεραπεία του.

Τώρα, δεν ξέρω πόσο πείθει εσάς αυτή η εξήγηση, εμένα ελάχιστα: κανείς δεν πάει σε μια συναυλία συμφωνικής μουσικής για να προβληματιστεί για το ρατσισμό ή την αλαζονεία της εκκλησίας, μου φαίνεται. Το πρωτότυπο κείμενο του Λεμπρέχτ πάει και λίγο παραπέρα, τονίζοντας ότι στη μουσική του Μάλερ το μέσο είναι πάντα σε πόλεμο με το μήνυμα, ή ότι η αμφισημία των μουσικών φράσεων εισάγει τη μουσική ειρωνεία, αλλά και πάλι δεν υπερβαίνει την ταύτιση της μουσικής με τη ζωή του συνθέτη. Ωστόσο, δεν είναι απαραίτητο να ξέρεις ο,τιδήποτε για τον Μάλερ για να σε αγγίξει το περίφημο αντατζιέτο της Πέμπτης Συμφωνίας, όσο και αν ο Βισκόντι πείραξε το διήγημα του Τόμας Μαν στο Θάνατο στη Βενετία ώστε να κάνει τον ήρωα εικόνα του συνθέτη και να καταλήξει στη χαρτογραφία του θανάτου πάνω στο πρόσωπο του Ντερκ Μπόγκαρτ υπό τους ήχους των ατέρμονων, αβάσταχτων εγχόρδων.

Τι λοιπόν; Η μουσική του Μάλερ δεν έχει ούτε γαλήνη, ούτε μεγαλοπρέπεια, ούτε αστραφτερή εξυπνάδα, όπως π.χ. εκείνη του Μπαχ ή του Μπετόβεν ή του Στραβίνσκυ αντίστοιχα. Από μουσική δεν σκαμπάζω και πολλά, και έτσι δεν τολμώ να υπαινιχθώ ότι ξεχειλώνει την τονικότητα μέχρι τα ακρότατα όριά της προετοιμάζοντας τη διάλυσή της στον 20ό αιώνα. Η μεγαλοφυΐα του Μάλερ, θαρρώ, έγκειται στο πώς καταφέρνει ακόμα και με εύκολες, λαϊκές μελωδίες να δώσει την αίσθηση της αγωνίας, σα να υπάρχει μια διαρκής αναμονή για κάτι που δεν ξέρεις τι είναι, δεν ξέρεις αν θα είναι καλό ή κακό, αλλά ξέρεις ότι θα έρθει και ότι πιθανότατα θα είναι πιο μεγάλο από σένα, εξ ου και το αβάσταχτο -ένα επίθετο που πάντα μου φαινόταν πολύ ταιριαστό με το συνθέτη. Είναι σαν εκείνο τον πίνακα που για κάποιο λόγο θεωρείται πρόδρομος του σουρεαλισμού, με ένα πλήθος μαζεμένο την αυγή στην ακροθαλασσιά που περιμένει κάτι, δεν ξέρουμε τι (όποιος ξέρει τον πίνακα ας το πει, εγώ ούτε θυμάμαι ούτε μπόρεσα να το βρω με λίγο ψάξιμο).

Εξ ου και οι ανατριχίλες, εξ ου και η αγάπη. Αυτό μου μοιάζει πιο εύλογο από τη βασανισμένη ζωή του Μάλερ ή τις ανησυχίες του. Προσέξτε, δέχομαι ότι η μεγαλοφυΐα του έγκειται στο πώς πέρασε αυτό το αίσθημα διωγμού στη μουσική του: ο ακροατής όμως -να που διαφωνώ με τους προλαλήσαντες- εισπράττει τη μεγαλοφυΐα, όχι τη ζωή ή τις ιδέες της. Εκατό χρόνια τώρα, από την εποχή του Μάλερ μέχρι τώρα, η Ευρώπη περιμένει διαρκώς με αγωνία κάτι που την υπερβαίνει. Να γιατί επανέρχεται στον Μάλερ, θα έλεγα -αλλά μπορεί να λέω και βλακείες, μπορεί άσχετα από Ευρώπες και Ιστορίες ο καθένας μας να περιμένει με αγωνία κάτι που μας υπερβαίνει, ε;

*

Το βιντεάκι από την ταινία του Βισκόντι έχει κακό ήχο, φυσικά, οπότε βάζω και μια πλήρη εκτέλεση: