Ο εξαιρετικός κύριος Πύντσον

Όταν είχα πρωτογράψει εδώ για τον Τόμας Πύντσον, είχα σημειώσει την ομοιότητά του με τον Γουΐλλιαμ Μπάροουζ. Το Ενάντια στη μέρα, τις 1234 σελίδες του οποίου (αναρωτιέμαι αν η σελιδοποίηση έγινε επίτηδες, η πυθαγορική τετρακτύς παίζει κάποιο ρόλο στο βιβλίο) τέλειωσα την Κυριακή του Πάσχα σε κατάσταση ευγενούς χανγκόβερ, με έπεισε ακόμα περισσότερο. Η ομοιότητα με τα δύο τελευταία βιβλία του Μπ., τον Τόπο των νεκρών δρόμων και τις Πόλεις της κόκκινης νύχτας, είναι εκπληκτική. Ε ναι, αν θαυμάζω αμερικανούς συγγραφείς, είναι αυτοί οι δυο. Τι μοιράζονται; Την ιστορική, παγκόσμια διάσταση της πλοκής (στο μέλλον ο Μπάροουζ, στο παρελθόν ο Πύντσον)· την αναρχική οπτική (με την πολιτική έννοια) και την αναρχική γραφή (με τη φιλολογική έννοια)· την πληθώρα χαρακτήρων και ιστοριών μέσα στην ιστορία· μια ορισμένη χρονολογική παράκρουση στην αφήγηση· τη μετουσίωση στοιχείων όπως τα ναρκωτικά και το σεξ σε λιβάδια καλπάζουσας λογοτεχνικής φαντασίας.

Τώρα, υποσχέθηκα να γράψω για το Ενάντια στη μέρα, παρόλο που δεν μου είναι εύκολο να παρουσιάζω βιβλία, και θα προσπαθήσω να το κάνω. Πολύ καλύτερα το έκανε ο Παπαγιώργης, το θηρίο, που το διάβασε όπως φαίνεται και σε χρόνο ρεκόρ, εδώ. Μια ιστορία, ή μάλλον πολλές ιστορίες, ανάμεσα στα τέλη του 19ου αιώνα και το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, από τα ορυχεία του Κολοράντο και το Μεξικό μέχρι την Κεντρική Ασία και τη Σιβηρία… η ιστορία ενός αναρχικού δυναμιτιστή και των παιδιών του, ένα steampunk αερόπλοιο και ο ρωσικός σωσίας του μέσα από βιβλία τσέπης… στην πραγματικότητα, πώς να το πω, μια παράλληλη ιστορία ενός παράλληλου κόσμου. Μπορεί να είναι στην Κούφια Γη, που εμφανίζεται στην αρχή του βιβλίου, ή στην Αντιχθόνα, την Άλλη Γη, που εμφανίζεται στο τέλος του, ή σε έναν κόσμο που υπάρχει δίπλα, σε μια διάσταση που δεν συλλαμβάνουμε αυτή τη στιγμή: μια Δημιουργία τοποθετημένη ακριβώς δίπλα απ’ αυτήν εδώ, τόσο κοντά, ώστε να αλληλεπικαλύπτονται στα πολλά σημεία όπου η μεμβράνη ανάμεσα στους κόσμους έχει γίνει πολύ λεπτή και διαπερατή (σελ. 643), ή αλλιώς: Ήταν θεωρητικά δυνατόν, όπως του έδειξαν χωρίς καμία αμφιβολία, να πάρει κανείς μια σφαίρα σε μέγεθος μπιζελιού, να την κόψει σε αρκετά κομμάτια με πολύ συγκεκριμένο σχήμα, και να τα επανασυναρμολογήσει φτιάχνοντας μια άλλη σφαίρα στο μέγεθος του ήλιου (…) «Δεν καταλαβαίνετε τι σημαίνει αυτό; Εκείνοι οι ινδοί μυστικιστές, οι θιβετιανοί μοναχοί, και τα λοιπά, είχαν δίκιο, ο κόσμος που νομίζουμε ότι ξέρουμε μπορεί να τεμαχιστεί και να επανασυναρμολογηθεί σε πάμπολλους κόσμους, ο καθένας τους εξίσου πραγματικός με αυτόν εδώ» (σελ. 1226).

Στο πρώτο ποστ, που ανέφερα στην αρχή, ενόψει της έκδοσης της μετάφρασης, είχαμε κάνει μια συζήτηση για τον τίτλο. Τώρα βλέπω ότι πολύ σωστά επιλέχθηκε η κατά λέξη μετάφραση του Against the Day: η εικόνα της μέρας σαν κάτι εχθρικό, σαν τον χρόνο των άλλων/της εκμετάλλευσης/της καθημερινότητας, κάτι στο οποίο δίνουμε κάτι σαν φόρο ή αγωνιζόμαστε διαρκώς, επανέρχεται συνέχεια στις σελίδες του βιβλίου (βλ. και εδώ και εδώ). Ένας αθέατος πρωταγωνιστής άλλωστε είναι η Ιστορία: ο καπιταλισμός των robber barons, το Μεγάλο Παιχνίδι του Κίπλινγκ, τα ταραγμένα Βαλκάνια λίγο πριν και κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων του ’12 (εμφανίζεται και η Κέρκυρα σε μια πολύ ωραία περιγραφή, όπου έχει θέση μέχρι και η τσιτσιμπύρα· παναπεί ότι ο αθέατος κύριος Πύντσον μπορεί να είχε κάτσει και δίπλα μου στο Λιστόν κανένα καλοκαίρι μεταξύ 2001 και 2005…). Και ένας άλλος, είναι τα μαθηματικά, και συγκεκριμένα η κοσμογονία της κρίσης της λογικής: ο Χίλμπερτ, ο Ρίμαν και οι μη ευκλείδειες γεωμετρίες,  η ανακάλυψη των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, ο προβληματισμός για τη φύση του φωτός και για την τέταρτη διάσταση.

Και φυσικά, ο Πύντσον επιδίδεται ως συνήθως σε ένα παιχνίδι διακειμενικότητας (πώς σιχαίνομαι αυτή τη λέξη, όμως!): αναφορές στον εαυτό του (η φράση Από εκείνη τη στιγμή, όποτε γινόταν μια έκρηξη δυναμίτιδας, ακόμα και πολύ πέρα από το ακουστικό πεδίο του, κάτι τιναζόταν ταυτόχρονα κάπου μέσα στη συνείδηση του Λιου… και μετά από λίγο καιρό άρχισε να το νιώθει μόλις πριν γίνει η έκρηξη, σελ. 210, παραπέμπει κατευθείαν στο Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας) ή σε οποιονδήποτε άλλο (στο Μέισον και Ντίξον δεν δίστασε να εμφανίσει τον Ποπάι συνδέοντάς τον με το βιβλικό Εγώ ειμί ο Ων, εδώ ας πούμε κλείνει το μάτι στον Έρικ Άμπλερ και τη Μάσκα του Δημητρίου γράφοντας: Παρόλο που η Βέσνα είχε σοβαρή σχέση με έναν κακοποιό από τη Σμύρνη, τον Δημήτρη, σελ. 961· αλλά μια και ανέφερα το Εγώ ειμί ο Ων -που θυμίζει και ένα δοκίμιο του Μπόρχες- ορίστε άλλη μια υπέροχη φράση: Ο Ήλιος προσπαθούσε κάτι να του πει- «Πέρα απ’ το συνηθισμένο «Ε, εγώ είμαι. Εγώ είμαι», βέβαια, που είναι λίγο-πολύ αναμενόμενο πια», σελ. 1024-25).

Τι άλλο να γράψω; Χιούμορ, όπως εδώ: «Οι Εσκιμώοι πιστεύουν πως κάθε αντικείμενο στο περιβάλλον τους έχει έναν αόρατο κυβερνήτη (…) και επομένως μια δύναμη που πρέπει να πειστεί μέσα από διαφόρων ειδών δωροδοκίες, για να μην βλάπτει τους ανθρώπους». Στην αναφορά αυτής της παραδοσιακής τακτικής, τα αφτιά των μελών της επιτροπής έγιναν μυτερά και έγειραν προς τα εμπρός (σελ. 172), ή εδώ: καθώς και «εκπαιδευτές» βαλσαμωμένων ζώων, που το ρεπερτόριό τους σε κόλπα έτεινε προς το στοιχειώδες (σελ. 391), ή: [σκηνή σε φρενοκομείο· κάποιος φωνάζει:] «Ich bin ein Berliner!» (…) «Δεν θα σας πειράξει», τον διαβεβαίωσε ο Δρ Ντίνκοπφ, καθώς οι υπάλληλοι κρατούσαν επιδέξια τον ασθενή μακριά του. «Έχει αρχίσει να πιστεύει ότι είναι ένα συγκεκριμένο πασίγνωστο γλυκό του Βερολίνου -παρόμοιο με το δικό σας αμερικάνικο, πώς το λέτε, γεμιστό ντόνατ» (σελ. 712).

Παρατηρήσεις που κόβουν την ανάσα: συνέχισαν δυτικά, ώσπου μια μέρα έφτασαν στα Σαν Χουάν, και η Ντάλι μπήκε από κάποια πόρτα, και ο Μερλ σήκωσε το βλέμμα και είδε αυτή τη μεταμορφωμένη νεαρή γυναίκα και συνειδητοποίησε πως τώρα πια ήταν θέμα χρόνου ώσπου να ανοίξει τα φτερά της και να αρχίσει να κάνει δύσκολη τη ζωή οποιουδήποτε άντρα βρεθεί στο δρόμο της (σελ. 89-90), ή Έτσι, η Εντουάρντα και ο Σκάρσντεϊλ ήταν μαζί κάθε μέρα, κι όμως ζούσαν ασύμπτωτες ζωές, ο καθένας μέσα στη δική του ελαττωματική πόλη, σαν μερικές επιστρώσεις κάποιας νέας μεθόδου έγχρωμης εκτύπωσης, του Σκάρσντεϊλ σε γκρίζους τόνους, της Εντουάρντα σε μοβ (σελ. 185), ή Τα αδέρφια της είχαν φύγει προ πολλού, κι αυτός που της έλειπε περισσότερο ήταν ο Κιτ, γιατί οι δυο τους ήταν οι μικρότεροι και μοιράζονταν κάτι σαν ξεροκεφαλιά, έναν πόθο για κάποιο ανέλπιστο πεπρωμένο, ή, ίσως, μια απλή πεισματάρικη αποστροφή προς την καθημερινή ζωή των άλλων (σελ. 218), ή Γυαλιστερά μαύρα μάτια, προτεταμένα σαν όπλα σε μονομαχία (σελ. 473), ή Το ηλιόφως μπήκε στο μαγαζάκι και αμέσως τα μαλλιά της έγιναν σαν πυρακτωμένα. Και μετά οι δυο τους βυθίστηκαν σε κάτι σαν παράλυση, όπου ό,τι και να έλεγαν θα ήταν λάθος (σελ. 833).

Πολιτικές παρατηρήσεις: «…Ο πίθηκος εξελίσσεται σε άνθρωπο, και αυτό είναι το επόμενο βήμα- ο άνθρωπος εξελίσσεται σε τι; Σε κάποιον σύνθετο οργανισμό, στην αμερικανική μετοχική εταιρεία, για παράδειγμα, στην οποία ακόμη και το Ανώτατο Δικαστήριο έχει αναγνωρίσει νομικό πρόσωπο – ένα νέο ζωικό είδος, το οποίο μπορεί να ξεπεράσει οτιδήποτε θα μπορούσε να κάνει μόνος του ένας άνθρωπος, όσο έξυπνος και δυνατός κι αν είναι» (σελ. 169)· «Οπότε… λοιπόν», είπε ο Ράντολφ (…) «μας οδηγεί ο φόβος; Εκεί καταντήσαμε; Ένα μάτσο κουνέλια που κινούνται σπασμωδικά, ντυμένα με στολές που προορίζονταν για άντρες;» «Το θεμέλιο του πολιτισμού, φίλε», είπε χαρωπά ο Ντάρμπι. «Πάντα έτσι ήταν» (σελ. 280)· ψάχνοντας αφορμή για να συλλάβουν τους απεργούς, οι οποίοι ήταν Έλληνες και Βούλγαροι, Σέρβοι και Κροάτες, Μαυροβούνιοι και Ιταλοί. «Εκεί πέρα στην Ευρώπη», εξήγησε ο Γιούμπολ, «όλοι αυτοί σκοτώνονται μεταξύ τους για κάτι μπερδεμένες πολιτικές θέσεις που κανείς τους δεν τις καταλαβαίνει. Αλλά μόλις έρχονται εδώ, μέχρι να πεις κύμινο, αφήνουν στην άκρη όλα εκείνα τα αρχαία μίση και γίνονται αδέρφια στον αγώνα, γιατί καταλαβαίνουν πολύ καλά ποια είναι ακριβώς η κατάσταση» (σελ. 1141).

Και φυσικά, η απίστευτη φαντασία του Πύντσον. Ορίστε μερικά μόνο δείγματα, φαντασίας αποκρυσταλλωμένης σε φράσεις:

Ο Χάντερ έστησε το καβαλέτο του έξω, απέναντι από το δρόμο, και άρχισε να προσπαεί να ζωγραφίσει το μέρος, αλλά σύντομα μικροσκοπικές στάλες αλμυρής ομίχλης άρχισαν αναπόφευκτα να ενώνονται, αλλά όχι και να αναμιγνύονται, με το γκρίζο του Πέιν και το κίτρινο της Νάπολης, και τα επόμενα χρόνια, καθώς οι μικροί καμβάδες αυτής της περιόδου άρχισαν να ταξιδεύουν ανά τον κόσμο, με την αξία τους να αυξάνεται διαρκώς, αυτό δημιούργησε είδωλα, σκιές και επανακαθορισμούς του χώρου, που, παρόλο που υπήρχαν όλα αυτά στην πραγματικότητα, ο Χάντερ δεν τα είχε δει τότε (σελ. 148-149)· ή: Έφτασαν σε μια σπηλιά όπου έβρεχε, ήρεμα αλλά σταθερά. Μέσα σ’ αυτή τη συγκεκριμένη σπηλιά, του εξήγησε, έπεφτε σταθερά για χιλιάδες χρόνια όλη η βροχή που θα έπρεπε να πέφτει στη νοτιοδυτική έρημο – αχνώδης και γκρίζα, όχι από κάποια πηγή μέσα στο βουνό, ή από κάποια σύννεφα απέξω, ακριβώς από πάνω τους, αλλά σαν συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος, εγκλήματος ή λάθους, που είχε δημιουργήσει εξαρχής αυτή την έρημο (σελ. 449-50)· ή πάλι: Μερικά απ’ αυτά τα πνεύματα, σπάνια αλλά όχι τυχαία, έπιαναν κουβέντα με κάποιον επιβάτη. Ο Ρηφ ήταν μόνος στο βαγόνι καπνίσματος κάποια απροσδιόριστη μαύρη ώρα, όταν ένας σχεδόν διάφανος άντρας εμφανίστηκε στο βελούδινο κάθισμα απέναντί του (σελ. 750).

Και μερικά ταξιδιωτικά, να το πω έτσι. Μια εικόνα ιδανικής πολιτείας: αναγνώρισε το μέρος που έψαχνε και που είχε χάσει την πρώτη φορά, δρόμοι γεμάτοι βιβλιοπωλεία, μέρη για να καθίσεις και να μιλήσεις, καφετέριες, ξύλινες σκάλες, μπαλκόνια, σοφίτες, άνθρωποι που έτρωγαν σε τραπέζια έξω, ριγέ τέντες, πλήθη να περιφέρονται, η νύχτα να πέφτει, ένας μικρός κινηματογράφος με κιτρινόλευκα φώτα νέον απέξω… (σελ. 513). Άλλα: Πέρα από την Κασγκάρ, ο Δρόμος του Μεταξιού χωριζόταν σε βόρειο και νότιο παρακλάδι, ώστε να αποφύγει την τεράστια έρημο που βρισκόταν ανατολικά από την πόλη, την Τακλαμακάν, που στα κινέζικα έλεγαν πως σήμαινε «μπες και δεν θα ξαναβγείς», αν και στη γλώσσα των Ουιγούρων υποτίθεται πως σήμαινε «πατρίδα του παρελθόντος». «Το ίδιο δεν είναι, κύριε συνταγματάρχα;» «Μπες στο παρελθόν και δεν θα ξαναβγείς;» «Κάτι τέτοιο» (σελ. 860). Και: «Δεν είναι μόνο το δύσκολο έδαφος, οι οχιές, οι αμμοθύελλες και οι επιδρομείς. Το ίδιο το ταξίδι είναι μια οντότητα με συνείδηση, μια ζωντανή θεότητα που δεν της αρέσει να ασχολείται με τους ανόητους ή τους αδύναμους, και επομένως θα προσπαθήσει να σε αποτρέψει. Ζητά επίμονα το μέγιστο βαθμό σεβασμού» (σελ. 868). Και το υπέροχο: Αν υπάρχει κάτι το αναπόφευκτο στην άφιξη από το νερό, σκέφτηκε, καθώς παρατηρούμε τις πιθανότητες στην ακτή να στενεύουν προοδευτικά και να καταλήγουν στην προκαθορισμένη αποβάθρα, σίγουρα θα υπάρχει και κάτι συμμετρικό στην αναχώρηση, μια άρνηση του αναπόφευκτου, ένα άνοιγμα από το σημείο επιβίβασης, που ξεκινά τη στιγμή που μαζεύονται όλα τα σχοινιά, ένα λασκάρισμα της μοίρας, καθώς το άγνωστο, και ίσως το αδημιούργητο, αρχίζει να διαφαίνεται μπρος και πίσω, δεξιά κι αριστερά, παντού υπάρχει μια διεύρυνση των πιθανοτήτων, ακόμη και για τους ναύτες του πλοίου, οι οποίοι έχουν κάνει αυτή τη διαδρομή εκατοντάδες φορές… (σελ. 931)

Η μετάφραση είναι εξαιρετική. Δεν είναι παράξενο: ο Γιώργος Κυριαζής είχε μεταφράσει το Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας, το διάβαζα και αναρωτιόμουν τι έγινε αυτός ο καταπληκτικός μεταφραστής. Η απορία μου λύθηκε: μετέφραζε το Ενάντια στη μέρα. Πολύ λίγες πραγματολογικές διαφωνίες, όπως ο Ώξος που γίνεται Όξος, και ο άνθρωπος που τσάκισε την τράπεζα του Μόντε Κάρλο (σελ. 1109): πρόκειται για τον άνθρωπο που τίναξε την μπάνκα του Μόντε Κάρλο στον αέρα, τα πήρε όλα κι έφυγε στο καζίνο. Πραγματική ιστορία, και υπήρχε και τραγουδάκι το οποίο μάλιστα τραγουδά στον Λώρενς της Αραβίας ο Πήτερ Ο’ Τουλ πλησιάζοντας στο στρατόπεδο του Άντονι Κουΐν. Τα γράφω εδώ επειδή ξέρω ότι με διαβάζει! Και σπεύδω να προσθέσω, ότι ενώ έχω κολλήσει το κουσούρι, επειδή τελευταία διάβασα πολύ αγγλική λογοτεχνία στο πρωτότυπο, να μεταφράζω ασυνείδητα το ελληνικό κείμενο πίσω στα αγγλικά όπως τα φαντάζομαι, στην περίπτωση του Ενάντια στη μέρα δεν το έκανα καθόλου, πράγμα που δείχνει πόσο καλή δουλειά έκανε. Χαρά στο κουράγιο του!

Κάπως πρέπει να συνοψίσω αυτό το σεντόνι, στο οποίο ευτυχώς μιλά περισσότερο ο Πίντσον παρά ο Δύτης. Όσο διάβαζα το Ενάντια στη μέρα, σκεφτόμουν ότι είχα να κάνω με το καλύτερο βιβλίο του Π. μετά το Ουράνιο τόξο. Ενδεχομένως έτσι είναι: κάποια παράπονα μένουν στον αναγνώστη, όπως ότι δεν υπάρχει η κορύφωση που τείνεις να περιμένεις σε τέτοια έργα, ή ότι κάποιες (πολύ λίγες, σε σχέση με το τι διαβάζω ότι ειπώθηκε από την αμερικανική κριτική) ιστορίες μένουν ανολοκλήρωτες ή μάλλον χάνουν τη σημασία τους στην πορεία (η εξής μία, η ιστορία της Λέικ Τράβερς). Το Ουράνιο τόξο παραμένει το εξαιρετικό αριστούργημα, εξαιρετικό με την κυριολεκτική σημασία: το V., που είχε προηγηθεί, σαν να προοιωνίζει το Ενάντια στη μέρα αλλά και όλα τα άλλα, ενώ το Τόξο, στη σειρά των βιβλίων του Πίντσον, είναι νομίζω σαν μια έκλαμψη του… πώς να το πω… του τι θα μπορούσε να είναι η λογοτεχνία.

Και, τι παράξενο, σιχαίνομαι ό,τι μεταμοντέρνο. Είναι ο Πίντσον μεταμοντέρνος, όπως λέγεται; Νομίζω πως όχι, και αυτή είναι μια συζήτηση που μ’ ενδιαφέρει. Ο λόγος σε σας λοιπόν, υποκριτές αναγνώστες, αδέλφια (κλπ)