Δερβισάδες μπεκτασήδες -ή μεβλεβήδες;

Διαβάζω εδώ (αναδημοσίευση από το «Ποντίκι» είναι, αλλά βαριέμαι να ψάξω τώρα) μια κριτική για τις επερχόμενες παραστάσεις του Ομάρ Φαρούκ Τεκμπιλέκ, που τα βάζει με τους περιστρεφόμενους δερβίσηδες. Κατά βάση δεν έχει άδικο· εννοείται (ή, αν δεν εννοείται, είναι πιθανό) ότι οι «δερβίσηδες» που θα στροβιλιστούν στις συναυλίες δεν είναι πραγματικοί δερβίσηδες, το κάνουν επαγγελματικά, και έτσι κι αλλιώς το κόβω απίθανο ακόμα και ο πραγματικός δερβίσης να στροβιλιστεί κατά παραγγελία με το μυαλό του στους κύκλους του Μεβλανά Τζελαλεντίν. Ωστόσο, στο άρθρο διάφορα δεν μου πάνε καλά, και επειδή έχω λίγο αραιώσει τα ποστάκια λέω να το σχολιάσω λιγουλάκι με μπόλικο σχολαστικό πνεύμα. Διαβάζω λοιπόν:

Το πρόβλημα είναι ότι όλο αυτό πουλιέται με τη φράση «η μουσική των σούφι και οι περιστρεφόμενοι δερβίσηδες». Ποια μουσική των σούφι; Στην Τουρκία; Μα το φοβερό καλοκαίρι του 1993, στις 2 Ιουλίου στη Σεβάστεια, ο όχλος έβαλε φωτιά σε ξενοδοχείο όπου έκαναν συνέδριο ασίκηδες μουσικοί και διανοούμενοι των Αλεβιτών και της τουρκικής Αριστεράς. Σε αγαστή συνεργασία με το τουρκικό (παρα)κράτος 37 άνθρωποι κάηκαν ζωντανοί. Το σουνιτικό κεμαλικό «βαθύ κράτος» έκανε το έγκλημα.

Αυτό τώρα τι ακριβώς θέλει να πει; Ότι επειδή ο όχλος έκαψε το ’93 ζωντανούς τους ασίκηδες και τους Αλεβίτες στη Σεβάστεια (θυμάμαι μάλιστα ότι και ο Αζίζ Νεσίν ήταν στο ξενοδοχείο), δεν έχει μείνει κανένας; Καταρχάς οι Μεβλεβήδες (οι «περιστρεφόμενοι δερβίσηδες») θεωρούνται σουνίτες, όχι σιίτες, πόσο μάλλον Αλεβήδες (αν και υπάρχει μια ένσταση εδώ, Δύτη, ξεχνάς ότι κατά τον Gölpınarlı οι πρώτοι μεβλεβήδες είχαν έναν ισχυρό ετερόδοξο κλάδο. Απαντώ στον εαυτό μου, ότι σήμερα αυτό σίγουρα δεν ισχύει, και κλείνει η παρένθεση). Κατά δεύτερον, δεν νομίζω ότι έπαιξε ρόλο το σουνιτικό κεμαλικό «βαθύ κράτος», αλλά μόνο το κεμαλικό «βαθύ κράτος»· δεν τους πείραξε τόσο η ετεροδοξία, όσο η αριστερά και το γενικότερο πνεύμα ανυπακοής που εκφράζουν ιστορικά οι Αλεβήδες. Κατά τρίτον, άλλο μουσική των σούφι, και κυρίως των Μεβλεβήδων, και άλλο ασίκηδες. Είναι σα να συγχέεις το ρεμπέτικο με τα κλαρίνα, για να μην πω τον Αττίκ με τα κλαρίνα. Συνεχίζω την ανάγνωση:

Τώρα το Υπουργείο Πολιτισμού της γείτονος ζητά φαρισαϊκά από την UNESCO να αναγνωρίσει κάποιους γέροντες λαϊκούς τροβαδούρους ή κάποιους καπάτσους νεότερους «ασίκηδες», ως δήθεν «φορείς προφορικού πολιτισμού αιώνων».

Γιατί δεν είναι κάποιοι γέροντες λαϊκοί τροβαδούροι «φορείς προφορικού πολιτισμού αιώνων»; Ο Ασίκ Βεϊσέλ, που πέθανε το 1973, δεν ήταν φορέας προφορικού πολιτισμού αιώνων; Και αν ο Ασίκ Βεϊσέλ μοιάζει παλιός, υπάρχουν και άλλοι, όπως ένας καταπληκτικός Κούρδος σαζίστας (ε, πώς να το πω για;) που δυστυχώς δεν μπορώ να θυμηθώ το όνομά του ούτε να βρω την κασέτα του. Ότι ο πολιτισμός αυτός σβήνει, είναι γεγονός, όπως σβήνει (αν δεν έχει σβήσει ήδη) κάθε προφορικός πολιτισμός στην Ελλάδα πάνε χρόνια τώρα (ο μακαρίτης ο Σπαθάρης ήταν ένας αναχρονισμός, δυστυχώς, όσο και να μας στενοχωρεί αυτό, και εμένα επίσης).

Και για ποιους αυθεντικούς περιστρεφόμενους δερβίσηδες μιλάμε; Το 1925 ο Κεμάλ Ατατούρκ κήρυξε όλα τα δερβίσικα τάγματα παράνομα γιατί τα θεωρούσε αναχρονιστικά και επικίνδυνα. Αυτό κράτησε μέχρι τη δεκαετία του 1950, όταν οι επίγονοί του φέρθηκαν πιο έξυπνα: τα… υιοθέτησαν! Νομιμοποίησαν ξανά τους χώρους λατρείας, δηλαδή τους δερβίσικους τεκέδες, στήριξαν και χρηματοδότησαν τους περιστρεφόμενους δερβίσηδες. Τους ευνούχισαν πνευματικά, τους έκαναν ατραξιόν για αδαείς τουρίστες, τους έστειλαν σε όλα τα διεθνή φεστιβάλ να στροβιλίζονται, να φωτογραφίζονται και να βιντεοσκοπούνται εις το διηνεκές.

Σ’ αυτό δεν έχω πρόβλημα να συμφωνήσω. Αλλά αναρωτιέμαι αν ο σοφός αρθρογράφος θα έλεγε το ίδιο για τα συγκροτήματα δημοτικών χορών που στέλνουμε κατά κύματα στα διάφορα φεστιβάλ.

Θα έρθουν και εδώ να στροβιλιστούν, άνευροι, αποκομμένοι από την ανατρεπτική, σιίτικη, μικρασιάτικη παράδοση, που θέλει τον σουφισμό και τους δερβίσηδες ένα καταπληκτικό καζάνι που βράζει από μυστικισμό, από πειθαρχία, από αγάπη για τον εαυτό και τον συνάνθρωπο, από απόπειρα ταπεινής ένωσης με το θείο μέσω της έκστασης, της ποίησης και του χορού. Με δυο λόγια είναι υπηρέτες μιας καθεστωτικής αντίληψης, ενός παντουρκισμού.

Τώρα ο παντουρκισμός πού κολλάει; Με τον παντουρκισμό, ταιριάζει η παροιμία «Βρήκαμε παπά, να θάψουμε πεντ’έξι». Όποιος μιλά για την Τουρκία αισθάνεται υποχρεωμένος να αναφέρει και τον παντουρκισμό. Μα ο παντουρκισμός απευθύνεται στους τουρκικούς λαούς της κεντρικής Ασίας· από τα λίγα που ξέρω, ο Οζάλ προσπάθησε λίγο να παίξει μαζί του, αλλά ποτέ δεν υπήρξε σοβαρή πολιτική επιλογή των τουρκικών κυβερνήσεων. Για να μην πούμε ότι οι στίχοι του Μεβλανά είναι στα περσικά, Πέρσης ήταν ο άνθρωπος και ήρθε στους Σελτζούκους από το Ιράν με τον πατέρα του (παρεμπιπτόντως, διαβάστε μια εξαιρετική παρουσίαση των ελληνικών στίχων του γιου του εδώ, εδώ κι εδώ). Επιπλέον, η ανατρεπτική, σιίτικη, μικρασιάτικη παράδοση δεν έχει πολλή σχέση με τους Μεβλεβήδες όπως εξελίχθηκαν μετά τον 15ο-16ο αιώνα. Πιο πολύ με τους Μπεκτασήδες και τους Μελαμήδες, που είναι άλλου παπά ευαγγέλιο (παρεμπιπτόντως, Μελαμήδες υπάρχουν ακόμα, όπως έμαθα πριν από δέκα χρόνια στην Πόλη).

Και καταλήγει το άρθρο:

Οι παραστάσεις των περιστρεφόμενων δερβίσηδων είναι χλωμή απομίμηση των αυθεντικών «σεμά», των τελετών με το αυστηρό τυπικό που έχουν περιγράψει όλοι οι ταξιδιώτες τους τελευταίους οκτώ αιώνες.

Θα τρίζουν τα κόκαλα του Τζελαλαντίν Ρουμί (1207-1273), του πρώτου και μεγαλύτερου σούφι που έζησε ποτέ, στο μαυσωλείο του στο Ικόνιο. Η ουσία του ποιητικού, θεολογικού και διδακτικού έργου του απέχει έτη φωτός από τις κρατικές «σβούρες» που κατασκεύασε το λαϊκό κράτος της Αγκυρας.

Δεν θα έλεγα ότι ο Μεβλανά Τζελαλεντίν ήταν ο πρώτος σούφι που έζησε ποτέ. Και δεν θα έλεγα ότι λαϊκό είναι η σωστή μετάφραση για το laik devlet ή το état laique· κοσμικό μάλλον, ή εκκοσμικευμένο, όχι πάντως λαϊκό.

Τέλος πάντων, ας κλείσω εδώ. Θα μου πείτε, αφού συμφωνείς στην ουσία (ότι πρόκειται μάλλον για μια φολκλορική new age παράσταση και όχι για τη δερβισική τελετουργία που παρουσιάζεται) προς τι όλοι αυτοί οι σχολαστικισμοί; Ε, μου την έδωσε λίγο το ξερολίστικο στιλ του αρθρογράφου.

 

Συμπλήρωμα της επόμενης μέρας (όπως λέμε χάπι): Ο αγαπητός Head charge, όπως μπορείτε να δείτε στα σχόλια, μου έστειλε κάποια κομμάτια του πρωτότυπου άρθρου που ο Τριάντης έκοψε χωρίς περίσκεψιν και αιδώ και κάπως αποκαθιστούν τον αρθρογράφο του Ποντικιού (με πλάγια τα κομμένα):

«Με δυο λόγια είναι υπηρέτες μιας καθεστωτικής αντίληψης, ενός παντουρκισμού. Κάτι σαν τα… μπαλέτα της Δώρας Στράτου στα καθ’ ημάς. Σαν διαφήμιση του τουρκικού ΕΟΤ στο CNN. Ή αν προτιμάτε, σαν τα πολύχρωμα ρούχα των χίπηδων τα οποία αντέγραψαν οι οίκοι μόδας και τα κατάντησαν κυριλέ «υψηλή ραπτική» χωρίς ίχνος επαναστατικότητας. Οι παραστάσεις των περιστρεφόμενων δερβίσηδων είναι χλωμή απομίμηση των αυθεντικών “σεμά”, των τελετών με το αυστηρό τυπικό που έχουν περιγράψει όλοι οι ταξιδιώτες τους τελευταίους οκτώ αιώνες. Κι αν υπάρχουν σήμερα στην Τουρκία αληθινοί δερβίσηδες και αληθινοί πλανόδιοι τραγουδιστάδες, «ερωτευμένοι» (αυτό θα πει ασίκης: ερωτευμένος στα αραβικά) με τους ανθρώπους και τη ζωή, μένουν μακριά από τους προβολείς των τηλεοπτικών συνεργείων. Δεν κόβουν εισιτήριο. Δεν κάνουν την ψυχούλα τους θέαμα. Σαν να λέμε, άλλο η γιαγιά που τραγουδάει μόνη της μαυροντυμένη την Κυριακή στο οικογενειακό τραπέζι, άλλο το Λύκειο Ελληνίδων που δίνει παραστάσεις στην Κίνα. Θα τρίζουν τα κόκαλα του Τζελαλαντίν Ρουμί (1207-1273), του πρώτου και μεγαλύτερου σούφι που έζησε ποτέ, στο μαυσωλείο του στο Ικόνιο. Η ουσία του ποιητικού, θεολογικού και διδακτικού έργου του απέχει έτη φωτός από τις κρατικές “σβούρες” που κατασκεύασε το λαϊκό κράτος της Αγκυρας».

Παραμένει αυτή η ανεξήγητη (ή όχι) ταύτιση ο,τιδήποτε μας έρχεται από την Τουρκία με το τουρκικό κράτος (μιλάω για την αρχή του κειμένου). Τι κακό είναι αυτό… Είπαμε βαθύ κράτος, αλλά αυτό πια είναι απύθμενο.